english version
Hasła biblijne na dzisiaj Ukryj hasła biblijne

Idee reformacji w tradycji społeczno-politycznej

Recenzja autorstwa dr Anety Sokół

28.02.2019
Udostępnij

Zapraszamy do zapoznania się z recenzją dr Anety Sokół.


Idee reformacji w tradycji społeczno-politycznej

Rok Reformacji odszedł do historii. Pozostałością po jubileuszowych wydarzeniach są licznie wydane publikacje będące świadectwem wzmożonego zainteresowania 500-leciem Reformacji. Można podkreślić, że reformacyjne wydarzenia z okazji jubileuszu poddane zostały wielu refleksjom badawczym ukazującym znaczenie religijnego przełomu zapoczątkowanego przez Lutra w całej różnorodności zagadnień, tematów czy syntetyzujących spostrzeżeń. W 2018 roku z inicjatywy Wydziału Dziennikarstwa, Informacji i Bibliologii Uniwersytetu Warszawskiego ukazało się jubileuszowe opracowanie zatytułowane Idee reformacji w tradycji społeczno-politycznej od XVI do XXI wieku, które jest owocem konferencji naukowej zorganizowanej z okazji Roku Reformacji (odbyła się 16 listopada 2017 r. w Warszawie). Książka wydana została pod redakcją dr. hab. Tadeusza Kononiuka i dr Katrzyny Seroki; poświęcona została przede wszystkim ideowemu dziedzictwu Reformacji, ukazując jej wpływ na różne aspekty rzeczywistości – społecznej, obyczajowej, politycznej czy kulturowej, wskazując na zmiany świadomościowe, które prowadziły do uwolnienia od rzymskiej dominacji i dotychczasowych tradycji Kościoła.  

Na kartach książki wypowiada się liczne grono autorów,  do których należą historycy, historycy sztuki, bibliolodzy, politolodzy, językoznawcy, a także prawnicy czy filozofowie. Autorzy reprezentują kilkanaście ośrodków naukowych, w tym uniwersytety – warszawski, gdański, poznański, opolski oraz lubelski. Całość poprzedzona została wstępem, w którym redaktorzy przybliżają charakter zbiorowego opracowania, podkreślają, że jednym z celów  książki jest pokazanie, że to „reformacja przyczyniła się do kształtowania społeczeństwa demokratycznego, związanego z doktryną liberalną”, że w jej wyniku powstawały nowe zasady społecznego współistnienia, społecznej odpowiedzialności po nowe formy przekazu informacji. Ważną częścią książki jest także wskazanie współczesnego trwania reformacyjnych osiągnięć.


Książka składa się z trzech bloków tematycznych – „Reformacja a system społeczno-prawny”, „Reformacja a kultura i druk”, „Reformacja a media”, z których każdy kieruje uwagę czytelników ku innym obszarom aktywności poddanej reformacyjnym  inspiracjom lub wpływom. Pośród dwudziestu jeden zaprezentowanych tekstów przypomniane zostały losy Jana Husa (1370-1414), który sto lat przed Lutrem podjął własną próbę odnowy czeskiego Kościoła, występując przeciwko nadużyciom duchowieństwa, w imię powrotu do źródeł chrześcijaństwa i przywrócenia należnego miejsca Biblii. Upamiętniona została sylwetka najwybitniejszego polskiego działacza czasów Reformacji – Jana Łaskiego (149-1560), zwolennika utworzenia ewangelickiego narodowego Kościoła w Rzeczypospolitej, zasłużonego również dla rozwoju szkolnictwa oraz rodzimej kultury politycznej. Zaprezentowane zostały poglądy Jana Kalwina, w szczególności jego stosunek do  filozofii, która w średniowieczu podporządkowana była teologii. Dowiadujemy się, dlaczego protestantyzm przyczynił się do usamodzielnienia filozofii, kierując filozoficzną refleksję ku otaczającej rzeczywistości.   


Autorzy podkreślają, że to humaniści torowali drogę Reformacji, wraz ze swoim zainteresowaniem Biblią i rozpoczętym już przed Lutrem programem odczytywania Pisma z języków oryginalnych. W sposób szczególny podkreślone zostały zasługi Erazma z Rotterdamu, najwybitniejszego renesansowego myśliciela, zwolennika odnowy religijno-moralnej w Kościele, rozumiejącego jednocześnie potrzebę dotarcia do „nieskażonych” prawd Biblii. Jeden z badaczy dowodzi, że owocem Reformacji był rozwój krytycznego myślenia, racjonalizm, krytycyzm, a w konsekwencji kształtowanie się naukowego oglądu świata. To powszechny dostęp do Pisma, upowszechniany w czasach Reformacji, prowadził do samodzielności myślenia, do badania nie tylko prawd biblijnych, ale także otaczającej rzeczywistości.    


Odrębnej refleksji poddane zostały wydarzenia związane z wygnaniem arian z ziem polskich (1658); ta rodzima banicja przedstawiona została w kontekście wzrastającej nietolerancji wobec protestantów, w kontekście późniejszego wizerunku religijności poddanej rzymskokatolickiej dominacji. Omówione zostało protestanckie szkolnictwa, ze zwróceniem szczególnej uwagi na model protestanckiego gimnazjum opartego na reformie Jana Sturma (1507-1589), które zdominowało europejskie szkolnictwo na długo. Uwaga skierowana została również na niemieckie uniwersytety luterańskie, na których chętnie studiowała młodzież polska w czasach rozkwitu rodzimej Reformacji. Omówiona została specyfika protestanckiej ksiązki religijnej, która służyła edukacji wiernych, stając się również ważnym symbolem wyznaniowej tożsamości. Przedstawione zostało, w jaki sposób do sztuk obrazowych ustosunkowywał się sam Luter a także inni reformatorzy, w tym Karlstadt, Kalwin czy Johann H. Bullinger. Reformacyjna niechęć do obrazów wypływała ze znanego także wcześniejszemu chrześcijaństwu ikonoklazmu, prowadząc do ascetyzmu protestanckich kościołów.  


Szczególnie interesująca wydać się może trzecia część książki – „Reformacja a media”, w której reformacyjne wydarzenia ukazane zostały poprzez pryzmat koncepcji medioznawczych, związanych z rozwojem środków masowego przekazu w czasach Lutra. Autorzy podkreślają znaczenie druku dla rozprzestrzeniania się nowych haseł religijnych. Pisma Reformatora stały się „produktem” swoich czasów docierającym w sposób masowy do odbiorców. To drukarze przyczynili się do upowszechniania Biblii Lutra (Nowy Testament, 1522; Biblia 1534), księgi, która dotychczas była dostępna tylko dla wybranych; duże znaczenie miały również niewielkie pisma broszurowe propagujące nowe treści teologiczne. Na wydarzenia sprzed pięciu wieków można również spojrzeć w kontekście „programu” czy też „pakietu korzyści”  zaproponowanych przez Lutra poszczególnym warstwom społeczeństwa – ludziom prostym, mieszczaństwu, a także duchowieństwu. Przypomniane zostało, że chociaż Luter nie zamierzał dokonywać rewolucyjnego przełomu w Kościele, stał się przysłowiowym mężem opatrznościowym, który ostatecznie doprowadził do powstania nowego wyznania, a w konsekwencji religijnej różnorodności.


Idee Reformacji legły u podstaw współczesnych wyobrażeń o zawodzie dziennikarza. Jeden z autorów udowadnia, że bez Biblii Lutra nie byłoby „Biblii dziennikarstwa”. Warto na pewno wczytać się w wypowiedzi ukazujące, w jaki sposób nadanie godności pracy przez Lutra torowało drogę dziennikarskiemu profesjonalizmowi, społecznej służebności tej profesji oraz etyce dziennikarskiej.  


Przybliżone zostały bardziej współczesne przejawy trwania ideowego dziedzictwa Reformacji. Ich świadectwem był XX-wieczny program przekładu Pisma Świętego, zrealizowany przez grono ukraińskich tłumaczy. Zaprezentowana prasa mariawicka również potwierdza, że reformacyjne inspiracje odnaleźć można w wypowiedziach przedstawicieli Kościoła Starokatolickiego Mariawitów, który powstał w początkach XX wieku na terenach zaboru rosyjskiego. 


Końcowe wypowiedzi prezentowanego tomu nawiązują bezpośrednio do Jubileuszu Reformacji. Przedstawiona została obecność tematyki jubileuszowej w polskich czasopismach 2017 roku. Mamy okazję poznać, jak do Roku Reformacji ustosunkowywały się redakcje, publicyści czy wydawcy czasopism, w jaki sposób rocznica ta była upamiętniana lub dyskredytowana na łamach prasy.  Dowiemy się także, jak wyglądały rocznicowe obchody w kraju Lutra, w kontekście współczesnych tendencji kulturowych, medialnych oraz międzywyznaniowym. Nie zabrakło przypomnienia o wspólnych protestancko-katolickich inicjatywach upamiętniających Reformację. Inspirujące okazać się mogą refleksje dotyczące konsekwencji zmian wszczętych przez Lutra, niosących wiele pozytywnych wartości, jak też widmo nieprzewidzianych konsekwencji. 


Książka pokazuje, że to reformacyjne idee zmieniały świat, ludzkie myślenie oraz zasady społecznego współistnienia. Autorzy uświadamiają, że Reformacja przyniosła odmitologizowanie świata, racjonalizację myślenia oraz rozwój wielu sfer życia społecznego. To w czasach Reformacji nastąpiło uprawomocnienie zawodowej aktywności i nadanie godności pracy. Na tle wcześniejszych opracowań tom przygotowany przez warszawski Wydział Dziennikarstwa, Informacji i Bibliologii pozwala z innej perspektywy spojrzeć na Reformację,  w kształtującej się w czasach Lutra kultury medialnej. 

tekst: dr Aneta M. Sokół

Współautorzy książki (w kolejności prezentowanych artykułów): prof. Jacek Sobczak, prof. Rafał Marcin Leszczyński, dr Tadeusz Sznajderski, Maciej Zaborski (doktorant Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Opolskiego), dr Bartosz Hordecki, dr Ivan Dimitrijević, Konrad Dyda (doktorant Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II) , dr Anna Kamler, dr Izabela Winiarska-Górska, dr Maria Gołda-Sobczak, dr Olaf Kwapis, Piotr Lewkowicz (Biblioteka Uniwersytetu Łódzkiego), dr Wiktor Adamski,  prof. Dariusz Kuźmina, dr hab. Tadeusz Kononiuk, prof. Tomasz Goban-Klas, dr hab. Mirosław Pęczek, Dr Andrzej Świątecki, dr Andrzej Kasny, prof. Robert Cieślak, red. Adam Krzemiński.


Idee reformacji w tradycji społeczno-politycznej od XVI do XXI wieku. Redakcja naukowa Tadeusz Kononiuk, Katarzyna Seroka, Wydział Dziennikarstwa, Informacji i Bibliologii UW, Grupa COGITO Sp. Z o.o., Warszawa 2018, ss. 283. Książkę można nabyć w księgarni internetowej: https://www.edukram.pl/produkt/idee-reformacji/