english version
Hasła biblijne na dzisiaj Ukryj hasła biblijne

Reformacja i Górny Śląsk

Sprawozdanie z konferencji 500 lat Reformacji na Górnym Śląsku

14.10.2017
Udostępnij

W dniach 28-29 września odbyła się w Bibliotece Śląskiej konferencja „500 lat Reformacji na Górnym Śląsku”, podczas której polscy i niemieccy prelegenci zaprezentowali aktualny stan badań nad dziejami śląskiej Reformacji. 


Reformacja i Górny Śląsk

Ponad dwadzieścia referatów wygłoszonych przez historyków i badaczy z różnych ośrodków naukowych zaprezentowało zarazem własne spojrzenie na rozwój luteranizmu na przestrzeni pięciu wieków jego trwania na ziemi śląskiej, z uwzględnieniem mniej i bardziej chlubnych kart z jego przeszłości, z odwołaniem do konfesyjnych tradycji, protestanckiej kultury i obyczajowości polsko-niemieckich wspólnot ewangelików na Górnym Śląsku.

 

W uroczystym otwarciu konferencji udział wzięli: dyrektor Biblioteki Śląskiej prof. dr hab. Jan Malicki, a także biskupi luterańscy: ks. dr Marian Niemiec – biskup diecezji katowickiej Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w Polsce oraz ks. dr Adrian Korczago – biskup diecezji cieszyńskiej Kościoła. Prof. Jan Malicki podkreślił wkład luterańskich autorów w powstawanie polskiej literatury na Śląsku. Od początku trwania Reformacji luterańscy pastorzy, nauczyciele oraz pisarze pomnażali śląski dorobek literacki, który służył nie tylko celom konfesyjnym, ale utrwalaniu polskości na Śląsku. Wagę wydarzenia, jakim jest możliwość wspólnego poznawania przeszłości protestanckiej podkreślili również dostojnicy Kościoła luterańskiego. Konferencja zorganizowana została przez Instytut Badań Regionalnych Biblioteki Śląskiej, pod przewodnictwem prof. Ryszarda Kaczmarka, przy współpracy niemieckiego uniwersytetu ze Stuttgartu. Wystąpienia referentów zaprezentowane zostały w trzech panelach tematycznych – czasy Reformacji na Górnym Śląsku w wiekach XVI-XVIII, dzieje górnośląskiego Kościoła ewangelickiego do 1918 roku po funkcjonowanie Kościoła Unijnego (1922-1939) oraz dzieje Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego po 1945 roku.

 

Pierwsza część konferencji dotyczyła rozprzestrzeniania się na ziemiach śląskich luteranizmu popieranego przez piastowskich władców zaprowadzających nowe wyznanie w swoich dobrach, po czasy kontrreformacji i rekatolizacji Śląska, co doprowadziło do zdziesiątkowania wyznawców, ocalałych najliczniej na ziemi cieszyńskiej. Prof. Joachim Bahlcke (Uniwersytet Stuttgart) zwrócił uwagę na specyfikę śląskiej Reformacji – lokalność tutejszych ruchów reformacyjnych oraz różnorodność kształtujących się na Śląsku wspólnot protestanckich. Prelegent podkreślił, że do 1742 roku (do czasu włączenie Śląska do państwa pruskiego), to miejscowi władcy decydowali o ius reformandi, co prowadziło do powstania wielu lokalnych Kościołów funkcjonujących w oparciu o własne porządki kościelne (agendy), regulujące życie wiernych na danym terenie. W dalszej kolejności omówione zostały postawy cieszyńskich Piastów wobec szerzącego się protestantyzmu, z podkreśleniem zasług księcia Wacława III Adama (1524-1579) dla utrwalania luteranizmu na Ziemi Cieszyńskiej. Dr hab. Wacław Gojniczek ukazał sylwetki cieszyńskich władców w aspekcie także ich osobistych czy politycznych decyzji wpływających na stosunek rządzących do nowego wyznania, popieranego lub tolerowanego po zmianie konfesji i powrocie do Kościoła rzymskokatolickiego.

 

Pierwszy panel obejmował również zagadnienia sztuki protestanckiej na Śląsku, ze szczególnym uwzględnieniem tematyki wystroju świątyń użytkowanych przez zwolenników nowej konfesji. Luterańskie kościoły były przede wszystkim miejscem słuchania Słowa Bożego i sprawowania sakramentów (Chrztu i Wieczerzy Pańskiej), co wiązało się z odejściem od typowego dla rzymskokatolickich budynków kościelnych eksponowania ich funkcji sakralnych, co też wyznaczało kierunek nowego artystycznego uporządkowania wnętrz świątynnych. Prelegenci przedstawili, w jaki sposób wykorzystywane były kościoły przedreformacyjne w różnym stopniu poddawane ingerencjom artystycznym, zgodnie z tworzącym się dopiero kanonem wyobrażeń o własnym wystroju kościelnej przestrzeni (dr Jerzy Gorzelik). Omówiono także, w jaki sposób wystrój wpływał na przekaz treści ideowych nowego wyznania, które starano się zawrzeć przede wszystkim w obrazach ołtarzowych oraz innych elementach podkreślających odmienny charakter kościołów luterańskich na Śląsku (Sylwia Krzemińska-Szołtysek, Uniwersytet Wrocławski). Prelegentka zwróciła uwagę na funkcję ambon w luterańskich świątyniach, miejsca wygłaszania kazań, które miały docierać do wszystkich wiernych zgodnie z Lutrowym odrzuceniem ofiarnego charakteru mszy na rzecz koncentracji na Słowie Bożym.

 

Kolejne referaty dotyczyły zagadnień pietyzmu czyli szerzącego się w Kościołach luterańskich ruchu opartego na rozbudzaniu indywidualnej pobożności, rozwijaniu wiary „serca” oraz propagowaniu aktywności misyjnej. Zagadnienia śląskiego pietyzmu referowali niemieccy badacze z Uniwersytetu w Stuttgarcie, z uwzględnieniem tradycji pietystycznych z Herrnhut (wspólnoty założonej przez hrabiego Mikołaja Ludwika von Zinzendorfa (1700-1760) oraz niemieckich pietystów z Halle. Dr Dietrich Meyer przedstawił działalność niemieckich pietystów na Górnym Śląsku, polegającej na rozprowadzaniu Biblii wśród tutejszych mieszkańców. Prowadzony w ten sposób kolportaż miał prowadzić do duchowego rozbudzenia ludności na terenach objętych misyjną akcją. W dalszej kolejności słuchacze mieli okazję wysłuchać referatów dotyczących działalności Towarzystwa Krzewienia Chrześcijaństwa wśród Żydów (dr Barbara Kalinowska-Wójcik), stosunków panujących pomiędzy pszczyńskimi katolikami i protestantami, ukazanych na podstawie zachowanych archiwaliów (dr hab. Halina Dudała), po przybliżenie okoliczności utworzenia Ewangelickiego Kościoła Unijnego w Prusach (1817), który zgodnie z wolą Fryderyka Wilhelma III Hohenzollerna miał zjednoczyć luteran i ewangelików reformowanych we wspólnych strukturach kościelnych (prof. dr hab. Roland Gehrke). Zmiany organizacyjne nie ominęły wiernych na Śląsku, członków Kościoła unijnego z terenów prowincji śląskiej, stanowiącej od 1742 roku część państwa pruskiego.   

 

W drugim dniu konferencji kontynuowano tematy z zakresu dziejów Kościoła ewangelickiego na Pruskim i Austriackim Śląsku do 1918 roku. Omawiano rozwój protestantyzmu w państwie pszczyńskim, wspieranego przez kolejnych przedstawicieli rodziny Promnitzów – fundatorów kościołów, szkół ewangelickich oraz opiekunów konfesyjnej wspólnoty na terenach podległych ich władzy (dr Jerzy Polak). Prof. Tadeusz Stegner omówił obecność tematyki górnośląskiego ewangelicyzmu na łamach "Zwiastuna Ewangelicznego", czasopisma ukazującego się w XIX wieku w środowisku ewangelików warszawskich. Przedstawiony został także „Obraz Lutra w polskiej, ewangelickiej literaturze religijnej na Śląsku Cieszyńskim (do 1918 roku)”. Dr Renata Czyż zrekonstruowała wizerunek Reformatora, jaki wyłania się z zachowanych cieszyńskich dzieł luterańskich na przestrzeni kolejnych stuleci. Utrwalany przez konfesyjnych autorów obraz Lutra miał kształtować postawy wiernych, edukować młodzież i lud cieszyński. Badaczka podkreślała, iż pracom tym przyświecało zamierzenie, aby nie uczynić z Ojca Reformacji „świętego”, postaci zbyt monumentalnej i otaczanej kultem.

 

Referaty dotyczyły także przeszłości górnośląskich parafii – ewangelickiej parafii z Hołdunowa, swoistej wyspy wyznaniowej na mapie religijnej Górnego Śląska (parafia była w początkowym okresie swojej historii wspólnotą reformowaną), doświadczonej w czasie powstań śląskich[1] (ks. dr Adama Malina) oraz – genezy powstawania ewangelickich parafii na Górnym Śląsku (dr Dawid Duch). Pierwsze parafie powstawały na mocy konwencji z Altansträdt (1707) zezwalającej na budowę kościołów łaski, wokół których kształtowały się zręby luterańskich struktur parafialnych (Cieszyn), kolejne – parafie nowe lub restytuowane – tworzono już pod panowaniem pruskim, w warunkach industrializacji i wzrostu liczby wyznawców górnośląskich, przy uprzywilejowanej pozycji ewangelicyzmu w państwie pruskim.  

 

Popołudniowa część drugiego dnia konferencji dotyczyła historii ewangelików po 1918 roku. O potrzebie pielęgnowania pamięci o wspólnej konfesyjnej przeszłości mówiła prof. Ewa Chojecka („Obrazowanie pamięci historycznej (Refleksje nad wystawą 500-lecia Reformacji)”). Wśród zaprezentowanych referatów prof. Grażyna Barbara Szewczyk starała się ukazać twórczość literacką górnośląskich ewangelików, w tym utrwalone w tradycji czytelniczej utwory, lokalnych twórców literatury konfesyjnej, po wpisaną w górnośląską specyfikę dwujęzyczność wyznawców. O organizacji Ewangelickiego Kościoła Unijnego na polskim Górnym Śląsku, ukonstytuowanego w 1922 na mocy konwencji genewskiej, mówił prof. Ryszard Kaczmarek, poruszając przede wszystkim zagadnienia konfliktów narodowościowych narastających pomiędzy polskimi i niemieckimi wyznawcami w obrębie struktur kościelnych, władz Kościoła oraz wyznawców. Temat starcia interesów narodowych wśród górnośląskich ewangelików był kontynuowany przez dr Martę Kasprowską-Jarczyk, która na podstawie zachowanych w zbiorach Biblioteki Śląskiej materiałów przedstawiła działalność Towarzystwa Polaków Ewangelików na Górnym Śląsku, które dążyło do spolonizowania struktur Kościoła unijnego przy poparciu władz państwowych w województwie śląskim. Dr Józef Szymeczek (Uniwersytet w Ostrawie) przybliżył losy polskich ewangelików na Zaolziu, którzy po 1920 roku znaleźli się na terenie państwa czeskiego, tworząc Augsburski Kościół Ewangelicki na Wschodnim Śląsku w Czechosłowacji (1922). Prelegent podkreślał dążenia wyznawców do zachowania swojej niezależności wyznaniowej i narodowej w państwie czeskim, w okresie przed- i powojennym.

 

Bogaty program ostatniej sesji obrad w Bibliotece Śląskiej obejmował zagadnienia dotyczące ewangelików w okresie międzywojennym i późniejszym. Przedstawiony został stan organizacyjny Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w województwie śląskim, pod którego zwierzchnictwem znalazły się po 1918 roku polskie zbory cieszyńskie (Stefan Król, Biblioteka Pedagogiczna w Bielsku-Białej), o diasporze ewangelickiej na Górnym Śląsku, dążącej do zachowania własnej tożsamości wobec górnośląskiego katolicyzmu mówił dr Sebastian Rosenbaum (Instytut Pamięci Narodowej w Katowicach); losy ewangelików w czasie drugiej wojny światowej przedstawił dr Mirosław Węcki (Uniwersytet Śląski), natomiast okoliczności odbudowy Kościoła po 1945 roku omawiał dr hab. Krzysztof Nowak, nawiązując do trudności związanych z funkcjonowaniem Kościoła mniejszościowego w socjalistycznym państwie. Prelegent podkreślił starania ewangelików zmierzające do nadania powojennemu Kościołowi ewangelickiemu całkowicie polskiego charakteru, zrywającego z przedwojenną tradycją niemieckiego ewangelicyzmu. Dopełnieniem tematyki najnowszej było wystąpienie dr. hab. Jana Szturca, który przedstawił sylwetki ewangelików działaczy solidarnościowych, posłów, senatorów, po współwyznawców angażujących się w działalność samorządową, społeczną czy polityczną.

 

W czasie dwudniowych obrad referenci zaprezentowali szeroką różnorodność tematów z przeszłości górnośląskiego ewangelicyzmu, ze szczególnym uwzględnieniem organizacji Kościoła ewangelickiego, funkcjonowania konfesyjnych wspólnot, zborów po tworzenie się struktur kościelnych czy stowarzyszeniowych. Słuchacze mieli okazję poznać nie tylko historyczne dzieje ewangelickiej diaspory na Górnym Śląsku, ale także tradycje, specyfikę oraz artystyczne lub literackie upodobania protestanckich wspólnot, po przynależność śląskiego ewangelicyzmu do dwóch kręgów kulturowych i językowych.

 

Prof. Ryszard Kaczmarek dziękując na zakończenie wszystkim uczestnikom zaznaczył, że katowicka konferencja jest częścią cyklu wydarzeń zorganizowanych przez Instytut Badań Regionalnych Biblioteki Śląskiej w ramach obchodów Jubileuszowego Roku Reformacji. Zaznaczył także, że konferencji towarzyszy albumowa publikacja 500 lat Reformacji na Górnym Śląsku (Katowice 2017), dostępna dla wszystkich zainteresowanych uczestników obrad. Profesor zapowiedział również wydanie pokonferencyjnego tomu, który będzie stanowił całościowe podsumowanie aktualnej wiedzy na temat górnośląskiego ewangelicyzmu, pozostając zarazem trwałym śladem rocznicowych obchodów 500-lecia Reformacji na Śląsku.

 

Konferencyjnym obradom towarzyszyło stoisko z publikacjami dotyczącymi protestantyzmu, zorganizowane przez Księgarnię CLC z Katowic. Zaznaczyć można również, że każdej części panelowej towarzyszyła dyskusja z możliwością zadawania pytań prelegentom przez uczestników i słuchaczy. W konferencji mogli wziąć udział wszyscy chętni, którzy zechcieli poświęcić swój czas, aby wysłuchać goszczących w Bibliotece Śląskiej historyków i badaczy, zajmujących się dziejami Reformacji i protestantyzmu na Górnym Śląsku.

 

Aneta M. Sokół

zdjęcia: Instytut Badań Regionalnych Biblioteki Śląskiej, Anna Kubica

 

[1]W czasie drugiego powstania śląskiego w wyniku akcji powstańców śląskich spalonych zostało 14 domów hołdunowskich ewangelików. Akt spalenia był wynikiem narastających w obrębie mieszkańców Śląska konfliktów narodowościowych, zwłaszcza w okresie tworzenia się państwowości polskiej.