Luteranizm w dialogu

Kościół Ewangelicko-Augsburski w Rzeczypospolitej Polskiej (128 parafii, 133 czynnych duchownych, ok. 80 tyś. członków) jest cząstką światowej wspólnoty Kościołów luterańskich. Według danych z końca 1999 r. na całym świecie żyło 63 min. 135 tyś. luteranów. Zdecydowana większość wyznawców tej tradycji kościelnej, bo 59 min. 458 tyś., to członkowie jednego ze 128 Kościołów członkowskich Światowej Federacji Luterańskiej [1]. Również Kościół polski jest od samego początku, tj. od 1947 r., członkiem tej organizacji".

Rozmieszczenie i liczebność Kościołów luterańskich

Kościoły luterańskie, powstałe na kontynencie europejskim w XVI stuleciu, rozrosły się w wiekach późniejszych, zwłaszcza w XIX stuleciu, przez emigrację - w Ameryce Północnej i Południowej oraz w Australii, przez działalność wielu towarzystw misyjnych - w różnych krajach Azji i Afryki.

Większość wyznawców luteranizmu żyje w dalszym ciągu w Europie - 37,05 mln. Jednakże w ostatnich pięciu latach nastąpił ubytek o ok. miliona wiernych. Wielkim skupiskiem luteranów jest w dalszym ciągu ojczyzna Reformacji - Niemcy, żyje ich tam ok. 14 mln. Szacunkowo przyjmuje się, że z tradycją luterańską związanych jest jeszcze ok. 10 mln. członków Kościołów ewangelicko-unijnych (nie ujmuje się ich w globalnej statystyce).

Innym poważnym skupiskiem luterańskim jest Skandynawia. Charakterystyczną cechą tamtejszego luteranizmu są wielkie Kościoły ludowe lub państwowe. W Szwecji, Danii, Norwegii, Finlandii i Islandii żyje ogółem ok. 21 min. wyznawców, do Kościołów tych należy ponad 95 % ogółu społeczeństwa.

W dwudziestu innych krajach naszego kontynentu liczba wyznawców luteranizmu sięga od kilkuset (Belgia) do ok. 400 tyś. (Węgry). Wspólną cechą tych Kościołów jest mniejsze lub większe rozproszenie wiernych i związane z tym faktem problemy duszpasterskie.

W Ameryce Północnej wszystkich luteranów jest ok. 8 min. 600 tyś. W przeciągu ostatnich pięciu lat ubyło ich o ok. 100 tyś. Proces jednoczenia wyznawców tej tradycji kościelnej, przybyłych z różnych krajów i reprezentujących odmienne formy pobożności, trwał przez wiele dziesięcioleci i właściwie jeszcze nie został zakończony. Najsilniejszą strukturą kościelną jest utworzony w 1988 r. Kościół Ewangelicko-Luterański w Ameryce, który liczy dziś 5 min. 178 tyś. członków.

Wpływowym Kościołem jest Kościół Luterański Synodu Missouri (2 mln 600 tyś. członków), założony w 1947 r. i utrzymujący bliskie kontakty z Kościołami luterańskimi na całym świecie, podkreślającymi dobitnie luterański konfesjonalizm. Postawę jeszcze bardziej konserwatywną reprezentuje Ewangelicki Synod Luterański Wisconsin (414 tyś. wiernych). Oba synody odmawiają przystąpienia do Światowej Federacji Luterańskiej, odrzucają też wspólnotę komunijną ze zrzeszonymi w niej Kościołami.

W Ameryce Łacińskiej żyje zaledwie l min 108 tyś. luteranów. W większości są potomkami imigrantów europejskich, w niektórych krajach zachowują w dalszym ciągu status cudzoziemskich grup etnicznych. Największym ich skupiskiem jest Brazylia (916 tyś.).

Kościoły luterańskie w Afryce wykazują się największym wzrostem w łonie rodziny luterańskiej. W 1992 r. liczba wiernych wynosiła 6 min. 126 tyś., natomiast w 1999 r. - 9 min 750 tyś., co oznacza wzrost o 50 %. Największe Kościoły luterańskie znajdują się w Tanzanii (2 mln. 500 tyś. członków), w Etiopii (2 mln. 593 tyś.), na Madagaskarze (1 mln 500 tyś.), w Republice Południowej Afryki (885 tyś.), Namibii (740 tyś.) i Nigerii (800 tyś.).

Stale rośnie liczba wyznawców luteranizmu również w Azji. Pod koniec 1999 r. było ich tam 6 mln 648 tyś. Największe skupiska wiernych znajdują się w Indonezji (3 mln. 794 tyś. wiernych) i w Indiach (1 mln 621 tyś.). Ponad 900 tyś. wiernych żyje na Papua-Nowej Gwinei, ok. 94 tyś. w Australii [2].

Wysoka ranga ksiąg wyznaniowych

Kościoły luterańskie dopuszczają różnorodność w dziedzinie ustroju kościelnego i form nabożeństwa. Przywiązują natomiast duże znaczenie do manifestowania wspólnej wiary. Temu celowi służą księgi wyznaniowe, które wraz z trzema starokościelnymi wyznaniami wiary - Apostolskim, Nicejsko-Konstantynopolitańskim i Atanazjańskim - w 1580 r. weszły w skład tzw. Księgi Zgody (Liber Concordiae). Pośród ksiąg wyznaniowych (symbolicznych) luteranizmu naczelne miejsce zajmuje Konfesja Augsburska (Confessio Augustana, skrót: CA), streszczająca założenia nauki reformatorskiej. Jej głównym autorem był najbliższy współpracownik Marcina Lutra - Filip Melanchton. CA została odczytana 25 czerwca 1530 r. w Augsburgu przed cesarzem Karolem V (1519-1556) i książętami niemieckimi. Podpisało ją siedmiu książąt oraz senaty dwóch miast Rzeszy. Cesarz odrzucił CA, lecz stany ewangelickie uważały ją odtąd za swoje oficjalne pismo wyznaniowe. Prawne uznanie na terenie Rzeszy uzyskała 25 lat później w wyniku zawartego w Augsburgu pokoju religijnego (1555). Kościół w Polsce i Kościoły w kilku innych krajach Europy (Francja, Jugosławia, Austria, Rumunia, Słowacja, Słowenia, Czechy) wywodzą swoją nazwę od tej księgi wyznaniowej.

Inne księgi wyznaniowe luteranizmu to: Apologia Konfesji Augsburskiej (1531), Maty i Duży Katechizm Lutra (1529), Artykuły Szmalkaldzkie (1537), Traktat o władzy i prymacie papieża (1537) i Formuła Zgody (1577) [3].

Rozwój luteranizmu w świecie, zwłaszcza w Azji i Afryce sprawił, że nie wszystkie księgi symboliczne mogły tam znaleźć zastosowanie. Wszak powstały one w specyficznej europejskiej sytuacji polityczno-religijnej XVI w., która niewiele lub prawie nic nie mówi mieszkańcom innych kontynentów. Tylko dwie księgi wyznaniowe cieszą się uznaniem wśród wszystkich Kościołów luterańskich na świecie. Są to: Konfesja Augsburska i Mały Katechizm Lutra.

Wewnątrzluterańskie dążenia ekumeniczne

Kościoły luterańskie żyły przez całe stulecia własnym życiem, nie interesując się zbytnio losem współwyznawców w innych krajach albo na innych kontynentach. Dążenia zmierzające do ściślejszej współpracy w dziedzinie teologii i pomocy wzajemnej pojawiły się dopiero w drugiej połowie XIX stulecia. W 1868 r. utworzono w Hanowerze Powszechną Konferencję Ewangelicko-Luterańską, która od 1901 r. używała nazwy dodatkowej: Luterańskie Dzieło Zjednoczenia. Była to inicjatywa niemiecka, ale ciesząca się poparciem Kościołów luterańskich Skandynawii oraz Europy Wschodniej i Zachodniej.

Z inicjatywy Krajowej Rady Luterańskiej w USA doszło po I wojnie światowej do utworzenia Światowego Konwentu Luterańskiego, który odbył trzy posiedzenia: w 1923 r. w Eisenach, w 1929 r. w Kopenhadze i w 1935 r. w Paryżu. Przez powołanie ŚKL stworzone zostało forum spotkań i konsultacji przyczyniające się do kształtowania świadomości, że wszystkie Kościoły i wspólnoty luterańskie tworzą jedną wielką rodzinę [4]. Kościół Ewangelicko-Augsburski w Polsce od samego początku współpracował aktywnie z tą organizacją.

Historię Światowej Federacji Luterańskiej, powołanej do życia w 1947 r., można prześledzić na podstawie oficjalnych sprawozdań jej dziewięciu Zgromadzeń Ogólnych (najwyższy autorytet ŚFL): w Lund (1947), Hanowerze (1952), Minneapolis (1957), Helsinkach (1963), Evian (1970), Dar-es-salam (1977), Budapeszcie (1984), Kurytybie (1990) i Hongkongu (1997).

Podstawa doktrynalna światowego luteranizmu została sformułowana w statucie, przyjętym na VIII Zgromadzeniu Ogólnym w Kurytybie: Światowa Federacja Luterańska wyznaje, że Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu jest dla niej jedynym źródłem i jedyną normą nauki, życia i służby. W trzech ekumenicznych wyznaniach wiary i w wyznaniach Kościoła luterańskiego, zwłaszcza w niezmienionej Konfesji Augsburskiej i Małym Katechizmie Lutra, widzi ona prawidłowy wykład Słowa Bożego [5].

Statut wymienia także cele tej organizacji: Światowa Federacja Luterańska wspiera zgodne dawanie świadectwa o Ewangelii Jezusa Chrystusa oraz umacnia Kościoły członkowskie w wypełnianiu zadania misyjnego i w wysiłkach na rzecz jedności całego chrześcijaństwa; wspiera pośród Kościołów członkowskich na całym świecie działalność diakonijną, inicjatywy na rzecz łagodzenia ludzkiego niedostatku, pokoju i praw człowieka, sprawiedliwości społecznej i ekonomicznej, ochrony stworzenia Bożego i wzajemnego dzielenia się darami; wspiera przez wspólną pracę studyjną wspólnotę i tożsamość Kościołów członkowskich oraz pomaga im we wspólnym wypełnianiu zadań [6].

W nawiązaniu do Światowego Konwentu Luterańskiego, ŚFL określiła się w Lund (1947) jako dobrowolne stowarzyszenie Kościołów luterańskich [7]. Ale już w tym czasie trwała dyskusja nad eklezjologicznym charakterem światowego luteranizmu. W Dar-es-salam (1977) uczyniono wyraźny krok w stronę świadomości eklezjalnej ŚFL, ogłaszając skutki apartheidu przy Stole Pańskim jako status confessionis [8]. W Budapeszcie (1984) zawieszono w członkostwie Kościoły białe w Afryce płd. za praktykowanie apartheidu [9]. Również wzrost stosunków ekumenicznych zmusił ŚFL do zastanowienia się nad jej statusem eklezjologicznym. Coraz bardziej stawało się jasne, że Kościoły członkowskie uważają się za wspólnotę zjednoczoną. Czynniki te doprowadziły do dwóch, ważnych decyzji podjętych w Budapeszcie. Po pierwsze, statut uzupełniono zdaniem: Kościoły członkowskie Światowej Federacji Luterańskiej praktykują wzajemnie wspólnotę kazalnicy i ołtarza, po drugie przyjęto wypowiedzi dotyczące tożsamości i jedności, które wyrażono w pojęciu wspólnota Kościołów luterańskich [10].

Na Zgromadzeniu Ogólnym w Kurytybie (1990) włączono, tę zintensyfikowaną tożsamość kościelną do statutu: Światowa Federacja Luterańska jest wspólnotą Kościołów, które wyznają Boga w Trójcy Jedynego, wyrażają zgodność poglądów w zwiastowaniu Stówa Bożego i są ze sobą złączone wspólnotą ołtarza i ambony [11].

Zgromadzenie w Kurytybie przyjęło też nową strukturę, która przewiduje, że w okresie między Zgromadzeniami Ogólnymi najwyższym organem kierowniczym ŚFL jest 49-osobowa Rada. Bezpośrednią realizacją celów ŚFL zajmuje się kilkudziesięcioosobowy sztab współpracowników w centrali genewskiej, którym kieruje sekretarz generalny. W siedzibie ŚFL w Genewie istnieją następujące wydziały: Teologii i Studiów, Misji i Rozwoju, Służby dla Świata. Zajmują się one, wraz z wyspecjalizowanymi biurami Sekretariatu Generalnego, następującymi sprawami: udzielaniem pomocy ofiarom katastrof żywiołowych, głodującym, uchodźcom, bojownikom o prawa ludzkie i równouprawnienie rasowe; przyczyniają się do kształcenia duchownych, budowy lub renowacji kościołów, tworzenia placówek medycznych i edukacyjnych; stają w obronie ludzi i grup, których prawa i godność osobista są gwałcone; wspierają pracę studyjną, wydając dzieła teologiczne, które mogą zainteresować Kościoły członkowskie [12].

Luteranizm a ekumenizm międzywyznaniowy

Tożsamość teologiczno-ekumeniczna luteranizmu dochodzi do głosu w art. 7 Confessio Augustana:

Naucza się takie, że po wszystkie czasy istnieć i trwać musi jeden święty chrześcijański Kościół, który jest zgromadzeniem wszystkich wierzących, wśród których Ewangelia jest czysto zwiastowana i sakramenty święte zgodnie z Ewangelią bywają udzielane.

To bowiem wystarczy do prawdziwej jedności Kościołów chrześcijańskich, gdy w nich zgodnie w czystym ujęciu Ewangelia jest zwiastowana, a sakramenty bywają udzielane zgodnie ze Słowem Bożym. Do prawdziwej jedności Kościoła chrześcijańskiego nie jest zaś konieczne, aby wszędzie były zachowywane jednakowe ceremonie, ustanowione przez ludzi, jak mówi Paweł w liście do Efezjan r.

4: "Jedno ciało i jeden duch, jak też powołani jesteście do jednej nadziei, która
należy do powołania waszego; jeden Pan, jedna wiara, jeden chrzest" [13].

W przytoczonym tekście dochodzi do głosu z jednej strony wielka otwartość ekumeniczna, która odrzuca luterański ekskluzywizm, pozostawiając przestrzeń dla różnorodności struktur urzędów i ustrojów kościelnych, gdyż te należą do zmiennych porządków ludzkich. Otwartość ta, po spełnieniu pewnych warunków, umożliwiała także uznanie urzędu papieskiego jako uniwersalną posługę jedności według prawa ludzkiego (por. Traktat o władzy i prymacie papieża Filipa Melanchtona z 1537 r., zaliczany do luterańskich ksiąg wyznaniowych) [14].

Z drugiej strony wypowiedź ta oznaczała, że czyste zwiastowanie Ewangelii (łac. pura doctrina evangelii) wystarczało jako wyraz prawdziwej jedności kościelnej, że luteranizm zakładał niejako z góry istnienie sformułowanego konsensu w sprawach doktrynalnych, a tam, gdzie go nie było, dochodziło do rozłamu. Luteranie nigdy nie wykluczali, że wiara i życie chrześcijańskie istnieje też u innych chrześcijan, lecz wspólnota kościelna była możliwa tylko tam, gdzie występowała "czysta nauka w Słowie i sakramencie".

Ortodoksja luterańska XVII w., liberalizm teologiczny epoki Oświecenia oraz ruchy przebudzeniowe związane z pietyzmem przyczyniły się do ukształtowania pluralizmu luterańskiego, którego następstwem jest to, że jeszcze dzisiaj mówi się o dwóch typach luteranizmu: konserwatywno-eklezjalnym ("wysokokościelnym") i liberalnym. Tendencje te miały znaczenie dla rozwoju idei ekumenicznej, gdyż pierwszy typ skłaniał się w kontaktach międzywyznaniowych raczej ku Kościołom "katolickim", drugi zaś ku możliwie szybkiemu zawarciu wspólnoty kościelnej z reformowanymi i ewangelickimi Kościołami wolnymi [15].

W pierwszych dziesięcioleciach naszego stulecia tylko pojedynczy dostojnicy kościelni interesowali się ekumenizmem w wymiarze międzywyznaniowym. Najwybitniejszym z nich był arcybiskup Uppsali Natan Söderblom (1866-1931), twórca jednego z trzech nurtów ruchu ekumenicznego o nazwie "Praktyczne Chrześcijaństwo" [16]. Kościoły luterańskie jako całość zajmowały wobec dążeń na rzecz jedności raczej postawę pełną rezerwy.

Środowiska luterańskie udzielały szerokiego poparcia Praktycznemu Chrześcijaństwu, gdyż ten nurt ruchu ekumenicznego pomijał w swojej działalności kwestie doktrynalne, koncentrując swoją uwagę na zagadnieniach politycznych, społecznych i ekonomicznych. Natomiast z dużym sceptycyzmem traktowały inny nurt ruchu ekumenicznego - "Wiarę i Ustrój Kościoła", który szukał zbliżenia w zagadnieniach doktrynalnych i strukturalnych. Wśród luteranów europejskich nieufność wzmagał fakt, że dominującą pozycję w tym nurcie mieli anglikanie, propagujący ideę unii organicznej. Wprawdzie niemal wszystkie Kościoły luterańskie wysłały delegatów na I Światową Konferencję Kościołów do spraw Wiary i Ustroju, która odbyła się w Lozannie w 1927 r., lecz ich sceptycyzm odnośnie możliwości osiągnięcia jedności w sprawach doktrynalnych znajdował odbicie w haśle: "Nauka dzieli, służba łączy" [17].

Luteranie obawiali się, że dążenia zjednoczeniowe w dziedzinie doktryny mogłyby łatwo doprowadzić do niedocenienia konfesyjnej specyfiki poszczególnych grup Kościołów. Przynależność konfesyjna nie uchodziła zasadniczo za przeszkodę w osiągnięciu wspólnoty ekumenicznej. Raczej powtarzano, że każda konfesja na swój sposób musi uświadomić sobie swoje związanie z Pismem Świętym i osobą Jezusa Chrystusa oraz starać się być prawdziwym Kościołem Chrystusa. Gdy tak będzie, wówczas jedność Kościoła wyniknie sama z siebie. W tych sprawach nie ma właściwie ani potrzeby, ani możliwości prowadzenia jakichkolwiek
pertraktacji.

Ogólnie można powiedzieć, że luteranizm jako rodzina Kościołów o silnej świadomości wyznaniowej odkrywał bardzo powoli i stopniowo swoje ekumeniczne zobowiązanie. Dziś znaczna część Kościołów luterańskich jest członkami różnych międzynarodowych organizacji ekumenicznych. W 1993 r. luteranin niemiecki ks. Konrad Raiser (ur. 1938) objął stanowisko sekretarza generalnego Światowej Rady Kościołów [18]. Jego poprzednikami byli ewangelicy reformowani i metodyści.

Luteranizm odnosi się na ogół z rezerwą do unii kościelnych zawieranych przez Kościoły ewangelickie różnych tradycji. Natomiast aktywnie uczestniczy w międzywyznaniowych, zwłaszcza w dwustronnych rozmowach teologicznych. Odpowiada to jego przekonaniu, że podstawą ściślejszej wspólnoty lub jedności zawieranej między oddzielnymi dotychczas Kościołami musi być zgodność poglądów (konsens) w sprawach wiary.

Dużą pomocą w przygotowywaniu i prowadzeniu rozmów ekumenicznych służy działający w Strasburgu (Francja) luterański Instytut Badań Ekumenicznych [19].

Podczas VI Zgromadzenia Ogólnego w Dar-es-salaam w 1977 r. luteranie przedstawili po raz pierwszy koncepcję "jedności w pojednanej różnorodności". Koncepcja ta stała się, w tak zwanym międzyczasie, wspólnym dobrem całego ruchu ekumenicznego. Chodzi tu o drogę do jedności, na której nie zachodzi konieczność rezygnowania z konfesyjnej tradycji i tożsamości. Jest to droga żywego spotkania, duchowego doświadczenia, teologicznego dialogu i wzajemnej korekty, przy czym różnice nie ulegają zatarciu, ale także nie bywają konserwowane i utrzymywane w niezmienionym stanie [20]. Jedność realizowana zgodnie z tą formułą nie oznacza zjednoczenia organizacyjnego, lecz wprowadzenie pełnej wspólnoty kościelnej w Słowie i sakramencie. Tej koncepcji, temu modelowi jedności, rodzina Kościołów luterańskich pozostaje wierna do dnia dzisiejszego.

Dwustronny dialog teologiczny

Na płaszczyźnie światowej luteranizm prowadził w ostatnim czterdziestoleciu wiele rozmów dwustronnych. Jego partnerami byli: reformowani, anglikanie, metodyści, baptyści, adwentyści, prawosławni i katolicy. Rozmowy te przyczyniły się niewątpliwie do wyjaśnienia wielu spornych kwestii i do poprawy atmosfery międzywyznaniowej. W niektórych przypadkach zaowocowały wprowadzeniem pełnej lub ograniczonej wspólnoty kościelnej. Poniżej dajemy krótki przegląd tych rozmów.

Luteranie-reformowani

Wśród rozmów międzywyznaniowych, prowadzonych zarówno przez Światową Federację Luterańską jak i poszczególne Kościoły luterańskie w wielu krajach, szczególną pozycję zajmują rozmowy z Kościołami reformowanymi, nawiązującymi do nauki Ulryka Zwingliego (1484-1531), Jana Kalwina (1509-1564), Heinricha Bullingera (1504-1575), Martina Bucera (1491-1551), Jana haskiego (1499-1560) i in. Mimo odrębnej egzystencji nigdy na przestrzeni wieków nie zanikło przekonanie, że nauka obu Kościołów jest bardzo do siebie zbliżona. Już w ubiegłym stuleciu w niektórych państwach Europy, gdzie luteranie i reformowani byli mniejszością religijną (Francja, Austro-Węgry), rozwinęły się formy faktycznej wspólnoty kościelnej, którym z reguły brakowało jednak podbudowy teologicznej.

W powyższym kontekście należy wspomnieć o niewątpliwych osiągnięciach w zbliżeniu dwustronnym między Kościołem Ewangelicko-Augsburskim i Kościołem Ewangelicko-Reformowanym w Polsce, choć może nie są one tak wielkie, jak powinno to wynikać z ponad 400-letniej tradycji. W 1570 r. przedstawiciele trzech wyznań protestanckich w Polsce: kalwini, luteranie i bracia czescy - podpisali w Sandomierzu akt porozumienia, który przeszedł do historii pod nazwą Ugody Sandomierskiej (Consensus Sendomiriensis). W myśl porozumienia wierni trzech wymienionych wyznań mogli słuchać Słowa Bożego i przyjmować sakramenty także w innych, niż swoje, zborach. Jednocześnie wyrażono pragnienie osiągnięcia pełnego zjednoczenia [21].

Ale ani w wieku XVI, ani w wiekach następnych nie udało się wypracować takiego wyznania wiary, które mogłoby być przyjęte przez wszystkie zainteresowane strony. Nie zdołano też doprowadzić do połączenia organizacyjnego przy zachowaniu odrębności wyznaniowej. Nastąpiło tylko całkowite zjednoczenie reformowanych i braci czeskich. W latach 1828-1849 istniał wspólny Konsystorz luterańsko-reformowany. W okresie międzywojennym działała przez krótki czas Rada Kościołów Ewangelickich jako luźny związek Kościołów luterańskich, reformowanych i ewangelicko-unijnych. Podczas okupacji hitlerowskiej zrodziła się idea powołania Polskiego Kościoła Ewangelickiego, który obejmowałby ewangelików augsburskich i reformowanych. Mieszana komisja, złożona z przedstawicieli obu Kościołów, opracowała wówczas projekt Prawa Wewnętrznego
Polskiego Kościoła Ewangelickiego [22].

Plany te nie zostały jednak zrealizowane po II wojnie światowej. Oficjalny dialog dwustronny, i to ograniczony w zasadzie do najwyższego szczebla kościelnego, rozpoczął się dopiero w 1969 r. i uwieńczony został wydaniem "Odezwy na 400-lecie Ugody Sandomierskiej" (1970). Dokument zawiera szereg istotnych sformułowań, które warto przytoczyć:

Gdy więc nadszedł dzień 400-lecia pamiętnego aktu, te same Kościoły, Ewangelicko-Augsburski i Ewangelicko-Reformowany w Polsce , odnawiają dotychczasową więź i przyrzekają sobie wzajemnie braterstwo i zgodę, zachowując jedność w duchu wspólnego Pana, Jezusa Chrystusa /.../.

Oba Kościoły pragną służyć sobie wzajemnie swym wiernym tymi darami, które posiadają:
Słowem Bożym przez wspólnotę kazalnicy,
sakramentami przez wspólnotę chrzcielnicy i Stołu Pańskiego.

We wszystkich zaś dziedzinach, jak na przykład w pracy synodów, we wspólnym kształceniu duchownych, w programach nauczania religii i w wychowaniu dzieci, we współpracy wydawnictw, w działalności społeczno-charytatywnej będą dążyły do zbliżenia, którego celem jest jedność Kościoła Chrystusowego w widzialnych kształtach [23].

Dialog luterańsko-reformowany na płaszczyźnie europejskiej odbywał się z przerwami w trzech fazach: 1955-1959, 1964-1967 i 1969-1971. Jego plonem było zawarcie 16 marca 1973 r. w Leuenbergu k. Bazylei (Szwajcaria) porozumienia doktrynalnego między Kościołami luterańskimi, reformowanymi i ewangelicko-unijnymi oraz pokrewnymi Kościołami przedreformacyjnymi waldensów i braci czeskich. Pełna nazwa tego porozumienia brzmi: "Konkordia między Kościołami wyrosłymi na gruncie Reformacji w Europie", natomiast nazwa obiegowa (od miejscowości, w której ją podpisano) - "Konkordia Leuenberska" (skrót: KL). 1 stycznia 1997 r. do KL przyłączyło się 7 Kościołów metodystycznych naszego kontynentu. Według stanu z końca 1997 r. KL podpisało 98 Kościołów (93 Kościoły europejskie i 5 Kościołów z Ameryki Łacińskiej, których rodowód wywodzi się z Europy) [24].

KL, która zawiera 49 artykułów, dzieli się strukturalnie na następujące części: droga do wspólnoty, wspólne rozumienie Ewangelii, uzgodnienia w sprawie potępień doktrynalnych z czasów Reformacji, deklaracja i urzeczywistnienie wspólnoty kościelnej. Jej treść teologiczna, ściśle związana z pojęciem "wspólnota kościelna" (art. 29), zawiera następujące stwierdzenia: potępienia z okresu Reformacji nie dotyczą już współczesnego stanu doktryny Kościołów partnerskich (art. 20.23.26.27.32); różnice w formach nabożeństwa, typach pobożności i w ustroju kościelnym nie są już czynnikiem, który uzasadniałby podział kościelny (art. 28); ujednolicenie tych elementów stanowiłoby naruszenie różnorodności i byłoby sprzeczne z istotą wspólnoty kościelnej (art. 45). KL nie narusza obowiązujących wyznań wiary i tradycji kościelnych (art. 30.37); Kościoły służą sobie wzajemnie wspólnotą Stołu Pańskiego i kazalnicy, a to obejmuje także wzajemne uznawanie ordynacji oraz współusługiwanie duchownych (art. 33); z całą powagą traktuje się zobowiązanie do ciągłych rozmów doktrynalnych (art. 37-41); deklaruje się gotowość do poszerzenia wspólnoty kościelnej na płaszczyźnie ekumenicznej (art. 46-49) [25].

Wspólnota kościelna, reprezentowana przez KL, mieści się w opisanym wyżej modelu "jedności w pojednanej różnorodności", umożliwiającym utrzymanie tożsamości konfesyjnej. KL uważana jest powszechnie za największe osiągnięcie ruchu ekumenicznego w XX stuleciu. Jej zawarcie nie było rozumiane jako akt jednorazowy. Podpisując ją Kościoły zobowiązały się do kontynuowania dyskusji doktrynalnych. W tym celu co kilka lat odbywają się zgromadzenia ogólne sygnatariuszy KL. Zwołano je kolejno: I - w Sigtunie (Szwecja) w 1976 r.; II - w Driebergen (Holandia) W 1981 r.; III - w Strasburgu (Francja) - w 1987 r.; IV - w Wiedniu (Austria) w 1994 r. Podczas tych spotkań zajmowano się następującymi kwestiami: doktryna o "dwóch państwach" a doktryna o panowaniu Chrystusa; urząd duchowny i ordynacja; relacja między Prawem a Ewangelią; Kościół a Izrael. Plonem spotkania we Wiedniu było opracowanie pierwszego w dziejach protestantyzmu wspólnego dokumentu eklezjologicznego pt. "Kościół Jezusa Chrystusa. Wkład reformacyjny do dialogu ekumenicznego na temat jedności Kościoła" [26].

Rozmowy luterańsko-reformowane w USA toczą się, z przerwami, od 35 lat. Już po zakończeniu pierwszej serii rozmów (1963-1966) stwierdzono w sprawozdaniu, że nie istnieją żadne istotne przeszkody do zawarcia wspólnoty Stołu Pańskiego i kazalnicy. Ich wyniki nie zostały jednak przyjęte formalnie przez kierownictwa Kościołów. Dopiero w sierpniu 1997 r. Kościół Ewangelicko-Luterański w Ameryce oraz trzy Kościoły tradycji ewangelicko-reformowanej - Kościół Prezbiteriański (2,7 mln. członków), Zjednoczony Kościół Chrystusa (1,5 mln.) i Kościół Reformowany (400 tyś.) - podjęły oficjalną uchwałę w sprawie zawarcia wspólnoty ołtarza i ambony [27].

Na płaszczyźnie światowej rozmowy luterańsko-reformowane rozpoczęły się w 1967 r. Światowa Federacja Luterańska i Światowy Alians Kościołów Reformowanych powołały wówczas do życia wspólny komitet i postawiły mu następujące zadania: popieranie rozmów między luteranami i reformowanymi w różnych krajach, szukanie możliwości praktycznej realizacji porozumienia teologicznego, zbadanie roli obu światowych związków wyznaniowych w życiu młodych Kościołów, szukanie środków i dróg ściślejszej współpracy między obu organizacjami. Regularne spotkanie przedstawicieli obu stron trwały do 1975 r.

Po 10-letniej przerwie, w 1985 r., utworzono Wspólną Komisję Luterańsko-Reformowaną, która rozpoczęła nową fazę dialogu na płaszczyźnie światowej. Rezultatem kilkuletnich spotkań był obszerny raport pt. "Ku wspólnocie kościelnej" (1989), którego znaczenie polegało przede wszystkim na tym, że opisywał wspólną wiarę oraz apelował do tych Kościołów luterańskich i reformowanych, które nie znajdują się jeszcze we wspólnocie kościelnej, aby ją wprowadziły w życie [28].

Luteranie - anglikanie

Bodźcem do dialogu anglikańsko-luterańskiego na płaszczyźnie światowej stały się pertraktacje na temat unii kościelnej w Indiach Południowych i Afryce Wschodniej. Ujawnione wówczas różnice w poglądach na urząd kościelny spowodowały, że trzeba było na pewien czas przerwać rozmowy, gdyż ważnych problemów teologicznych i eklezjologicznych nie dało się rozwiązać w sposób zadowalający jedynie na płaszczyźnie regionalnej lub krajowej.

Pierwsza faza dialogu między przedstawicielami Światowej Federacji Luterańskiej i Wspólnoty Kościołów Anglikańskich, odbywająca się w latach 1970-1972, zakończyła się ogłoszeniem wspólnego raportu, z którego wynikało, że w sprawach dotyczących wiary i doktryny istnieje między obydwoma tradycjami kościelnymi głęboka wspólnota [29].

W 1983 r. wznowiono rozmowy, wysłuchując sprawozdań o stosunkach luterańsko-anglikańskich w różnych częściach świata. Wyszczególniono pięć kwestii, co do których obie strony miały się jeszcze porozumieć przed zawarciem pełnej wspólnoty. Były to: autorytet w Kościele, Ewangelia i jej zasięg, usprawiedliwienie i zbawienie, sakramenty, urząd kościelny [30].

Komitet kontynuacji pracy, który spotykał się w latach 1986 i 1987, doszedł do wniosku, że największe różnice teologiczne istnieją w nauce o urzędzie kościelnym, zwłaszcza zaś w rozumieniu urzędu biskupiego. Skoncentrowano więc uwagę na tej kwestii, rozważając rolę biskupa z perspektywy działalności misyjnej Kościoła i jego relacji do urzędu całego ludu Bożego. Raport z rozmów stwierdzał, że nadszedł czas do natychmiastowego ustanowienia pełnej wspólnoty, proponując praktyczne kroki wiodące do tego celu. Apelował do Kościołów obu tradycji, aby uznały się wzajemnie za prawdziwy Kościół kierujący się zasadami Ewangelii. Następną fazą zbliżenia miało być utworzenie prowizorycznych struktur do wyrażenia stopnia osiągniętej jedności i popierania dalszego jej rozwoju. W dalszej kolejności przewidywano zorganizowanie uroczystości liturgicznej, podczas której reprezentanci każdej tradycji zademonstrują publicznie ustanowienie pełnej wspólnoty [31].

Międzynarodowa komisja luterańsko-anglikańska opublikowała w 1996 r. deklarację pt. "Diakonat jako szansa ekumeniczna" . Przesłano ją Kościołom członkowskim do przestudiowania i zajęcia stanowiska [32]. Tekst ten spotkał się z ogromnym zainteresowaniem.

W USA zwierzchnicy trzech Kościołów luterańskich i Kościoła episkopalnego (anglikańskiego) podjęli w 1982 r. jednobrzmiącą uchwałę, w myśl której wzajemnie uznają swe Kościoły za Kościoły zwiastujące i nauczające Ewangelię, wzajemnie służące sobie sakramentem Wieczerzy Pańskiej i które okazjonalnie zezwalają też na organizowanie wspólnych uroczystości komunijnych. Zdecydowano się na ten krok mimo nieosiągnięcia jeszcze pełnego porozumienia w kwestii pojmowania urzędu kościelnego i sukcesji apostolskiej [33].

Uwieńczeniem wieloletniego dialogu ma być porozumienie, przewidujące szerokie wzajemne uznanie urzędów kościelnych oraz ścisłą współpracę w dziedzinie misji i na innych obszarach życia kościelnego. Porozumienie to zaakceptowali już w 1996 r. biskupi Kościoła Episkopalnego i Ewangelicko-Luterańskiego w Ameryce (powstałego pod koniec lat osiemdziesiątych przez połączenie trzech Kościołów luterańskich), potrzebna była jeszcze aprobata synodów obu Kościołów. Synod Kościoła Ewangelicko-Luterańskiego w Ameryce opowiedział się 19 sierpnia 1999 r. za pełną wspólnotą kościelną z tamtejszym Kościołem Episkopalnym. Ten ostatni podejmie podobną uchwałę w bieżącym roku.

Przez wprowadzenie wspólnoty ambony i ołtarza duchowni luterańscy będą mogli otaczać opieką duszpasterską parafie episkopalne, i vice versa. Wejście w życie tego porozumienia oznaczać będzie rozwiązanie jednej z najbardziej drażliwych kwestii w stosunkach międzykościelnych, mianowicie uznania przez Kościół z sukcesją apostolską (Kościół Episkopalny) ordynacji udzielanej w Kościele, którego biskupi takiej sukcesji nie posiadają (Kościół Ewangelicko-Luterański w Ameryce) [34].

Na uwagę zasługuje również wspólnota kościelna zawarta między Kościołami anglikańskimi z Wielkiej Brytanii i Irlandii a Kościołami luterańskimi Skandynawii (Szwecja, Norwegia, Finlandia, Islandia) i krajów nadbałtyckich (Litwa, Estonia), będącymi w posiadaniu tzw. sukcesji apostolskiej. Rozmowy, prowadzone w latach 1989-1992, zakończone zostały ogłoszeniem "Wspólnej deklaracji z Porvoo" [35] (od miejscowości w Finlandii, w której odbyło się ostatnie posiedzenie). Po przedyskutowaniu i zaakceptowaniu tego dokumentu przez synody kościelne, 1 września 1996 r. odbyła się w Trondheim (Norwegia) uroczystość oficjalnego wprowadzenia w życie zawartego porozumienia.

Kościoły anglikańskie z Wielkiej Brytanii i Irlandii mniej więcej w tym samym czasie podjęły dialog z Kościołem Ewangelickim w Niemczech (EKD), strukturą zrzeszającą Kościoły tradycji luterańskiej, reformowanej i ewangelicko-unijnej. Rezultatem kilkuletnich rozmów jest przyjęcie "Wspólnej deklaracji z Miśni", która - wskutek dalej istniejących różnic w rozumieniu historycznej sukcesji biskupiej - nie wprowadza jeszcze pełnej wspólnoty kościelnej, lecz jedynie wzajemne dopuszczanie do stołu Pańskiego (tzw. gościnność eucharystyczna) [36].

W podobnym kierunku zmierza porozumienie luterańsko-anglikańskie w Kanadzie. Synod generalny Kościoła Anglikańskiego Kanady wyraził zgodę na wspólnotę eucharystyczną z luteranami już w 1998 r. w dokumencie zatytułowanym "Wezwani do pełnej wspólnoty. Deklaracja z Waterloo", Natomiast najwyższe gremium Kościoła Ewangelicko-Luterańskiego w tym kraju podjęło odpowiednią uchwałę w lipcu 1999 r. Ostateczna wersja porozumienia ma być przyjęta przez oba Kościoły w 2001 r.

Luteranie - metodyści

Rozmowy teologiczne między przedstawicielami Światowej Federacji Luterańskiej i Światowej Rady Metodystycznej rozpoczęły się w 1977 r. Główny temat sformułowano następująco: "Kościół - wspólnotą laski". Za cel postawiono sobie osiągnięcie lepszego zrozumienia wzajemnego i zacieśnienie wspólnoty. W latach 1977-1983 odbyły się cztery posiedzenia, które zajęły się następującą problematyką: świadectwo biblijne a autentyczność Kościoła, wspólnota łaski, środki łaski (sakrament chrztu i Wieczerzy Pańskiej), zagadnienie ustroju i struktury Kościoła.

Raport końcowy, przyjęty w 1984 r. zawierał następujące zalecenia: Zalecamy, aby nasze Kościoły podjęty kroki zmierzające do ogłoszenia i ustanowienia pełnej wspólnoty Słowa i Sakramentu. Zalecamy, aby nasze Kościoły uchwaliły oficjalnie, co będzie pierwszym i znaczącym krokiem na drodze ku jedności, wspólnotę kazalnicy i wzajemne udzielanie sobie gościny przy Stole Pana. Cieszymy się, ze niektóre z naszych Kościołów praktykują już pełną wspólnotę Słowa i Sakramentu [37].

Powyższe zalecenia stały się zachętą dla wielu Kościołów obu tradycji kościelnych do podjęcia dialogu, w którego wyniku luteranie i metodyści zawarli wspólnotę ołtarza i ambony w następujących krajach: RFN (1987), Austrii (1990), Szwecji (1993), Polsce (1994) i Norwegii (1997). W "Deklaracji współpracy", podpisanej przez Kościół Ewangelicko-Augsburski i Kościół Ewangelicko-Metodystyczny w Polsce znajdują się takie stwierdzenia: Potwierdzamy zgodność posłannictwa Ewangelii, uznajemy ważność udzielanego w obu Kościołach Sakramentu Chrztu Świętego i Wieczerzy Pańskiej oraz prawomocność ordynacji duchownych. Ustanawiamy wspólnotę ołtarza i ambony /.../ Uznajemy, ze wszędzie tam, gdzie zajdzie potrzeba, będziemy za obopólną zgodą zwierzchności Kościołów roztaczali wzajemną opiekę duszpasterską nad wyznawcami naszych Kościołów, nie oczekując od nich zmiany wyznania [38].

Jak już zostało powiedziane wcześniej, siedem Kościołów metodystycznych naszego kontynentu jest od l stycznia 1997 r. pełnoprawnymi członkami Leuenberskiej Wspólnoty Kościołów.

Luteranie - baptyści

Dialog między reprezentantami Światowej Federacji Luterańskiej i Światowego Związku Baptystów odbywał się w latach 1986-1989. Jego celem nie było urzeczywistnienie wspólnoty kościelnej. Chodziło raczej o propozycje dróg prowadzących do przezwyciężenia współczesnych trudności oraz zalecenia prowadzące do poprawy wzajemnej wiedzy o sobie, wzajemnego poszanowania i współpracy miedzy naszymi Kościołami [39].

Dokument końcowy, który jest owocem intensywnych zmagań teologicznych, ukazuje zbieżność poglądów w wielu ważnych kwestiach, zwłaszcza w rozumieniu wiary i łaski, lecz także w pojmowaniu Kościoła, autorytetu w Kościele i w urzędzie kościelnym. Lecz jednocześnie nie udało się rozwiązać problemu chrztu, który dla występujących między nami różnic teologicznych stał się problemem o wymowie symbolu [40].

Ważną rolę odgrywała również sprawa luterańskich potępień doktrynalnych wypowiedzianych w XVI w. pod adresem anabaptystów. Strona luterańska wyraziła ubolewanie, że potępienia te wywołały krwawe prześladowania. Wydarzenia z przeszłości są dzisiaj ostrzeżeniem przed stosowaniem wszelkiej dyskryminacji wobec ludzi inaczej wierzących i myślących - piszą autorzy sprawozdania, apelując zarazem do członków obu Kościołów, aby wzajemnie uznawali się za wspólnoty w łonie Kościoła Chrystusowego i dążyli do wspólnego obchodzenia Wieczerzy Pańskiej [41].

Luteranie - adwentyści

Jest to najmłodszy spośród wszystkich dialogów podjętych przez Światową Federację Luterańska. Dla Kościoła Adwentystów Dnia Siódmego, który dotychczas nie angażował się oficjalnie w dążenia ekumeniczne, jest to pierwsza próba podjęcia dwustronnego dialogu teologicznego. Chodzi w nim o lepsze wzajemne zrozumienie, przezwyciężenie stereotypowych wyobrażeń o sobie, przedstawienie podstawowych zasad wiary oraz dokładne ustalenie rzeczywistych i rzekomych punktów spornych [42].

Pierwsza konsultacja, która odbyła się w 1994 r., miała przede wszystkim charakter sondażowy. Ogółem odbyły się cztery spotkania. Podjęto następujące tematy: nauka o usprawiedliwieniu, wzajemna relacja między Zakonem i Ewangelią, wybrane zagadnienie eklezjologiczne i eschatologiczne. Podczas ostatniego posiedzenia w Cartigny k. Genewy (10-16 maja 1998) przedstawiono raport końcowy, w którym luteranie zobowiązują się, że nie będą traktować więcej adwentystów jako sekty. Adwentyści mają być przez nich uznani za wolny Kościół i światową wspólnotę chrześcijańską. Przedstawiciele obu stron wzięli na siebie zobowiązanie, iż w publicznym nauczaniu będą wypowiadać się wzajemnie o sobie zgodnie z prawdą i bez polemiki [43].

Jako ewentualne obszary przyszłej współpracy raport końcowy wymienia działanie na rzecz łagodzenia ludzkiego cierpienia, zaangażowanie w obronę wolności religijnej, organizowanie wspólnych modlitw i współpracę w towarzystwach biblijnych [44].

Luteranie - prawosławni

Pierwsze kontakty między Światową Federacją Luterańską a Patriarchatem ekumenicznym Konstantynopola miały miejsce w 1967 r. Wówczas zrodził się plan podjęcia dialogu teologicznego. IV Konferencja Ogólnoprawosławna w Chambesy k. Genewy w 1968 r. wypowiedziała się na rzecz utworzenia wspólnej komisji. Od tego momentu idea dialogu luterańsko-prawosławnego nie uległa już zapomnieniu. W marcu 1974 r. odbyła się w Strasburgu konsultacja luterańsko-prawosławna. Zalecono kontynuowanie wzajemnych wizyt. Federacja udzielała poparcia utworzeniu ośrodka dokumentacji prawosławnej na Uniwersytecie w Erlandze (RFN) [45].

Przełomowe znaczenie dla utworzenia wspólnej komisji luterańsko-prawosławnej miało formalne zaproszenie do podjęcia międzynarodowego dialogu, jakie w 1977 r. wystosował Patriarchat ekumeniczny [46]. Rok później ŚFL mianowała 14 luterańskich członków komisji. Po trzech spotkaniach przygotowawczych, w 1981 r. odbyło się pierwsze posiedzenie Wspólnej Komisji Prawosławno-Luterańskiej [47]. Odtąd spotykała się ona w odstępach dwuletnich. Ostatnie, dziewiąte posiedzenie odbyło się na przełomie lipca i sierpnia 1998 r. w Sigtunie (Szwecja). Plonem dotychczasowej pracy jest sześć krótkich tekstów: "Objawienie Boże" (1985) [48], "Pismo Św. i Tradycja" (1987) [49], "Kanon i inspiracja Pisma Świętego" (1989) [50], "Sobory ekumeniczne a autorytet Kościoła i w Kościele" (1993) [51], "Rozumienie zbawienia w świetle soborów ekumenicznych" (1995) [52], "Zbawienie, łaska, usprawiedliwienie i współdziałanie [synergia]" (1998) [53].

Uzupełniająco trzeba wspomnieć, że od 1970 r. toczy się dialog między przedstawicielami Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego i Kościoła Luterańskiego Finlandii. Podczas ostatniego, jedenastego spotkania w Finlandii (1998) uwagę skoncentrowano na podstawach nauki społecznej Kościoła i rozumieniu wolności religijnej. Kościół rosyjski prowadził poza tym rozmowy z Radą Kościoła Ewangelickiego w RFN (od 1959 r.) i ze Związkiem Kościołów Ewangelickich w NRD (od 1974 r.). Z kolei Rada Kościoła Ewangelickiego w RFN podjęła osobne rozmowy z Patriarchatem Konstantynopola (od 1969 r.) i Rumuńskim Kościołem Prawosławnym (od 1979 r.), a Związek Kościołów Ewangelickich w NRD z Kościołem Prawosławnym Bułgarii (od 1978 r.) [54].

Od przeszło trzydziestu lat trwają, z przerwami, rozmowy luterańsko-prawosławne w USA. W 1994 r. rozpoczęła się ich trzecia faza. W 1996 r. wspólna komisja opublikowała dokument, w którym zaleciła członkom Kościoła Ewangelicko-Luterańskiego w Ameryce przyjęcie pierwotnej wersji Nicejsko-Konstantynopolitańskiego Wyznania Wiary z 381 r., tj. bez późniejszego dodatku filioque [55]. Zalecenie to jest zresztą zgodne z odpowiednią rezolucją Zgromadzenia Ogólnego Światowej Federacji Luterańskiej w Kurytybie (Brazylia) w 1990 r. [56].

Luteranie - katolicy

Kontakty między Światową Federacją Luterańską a Kościołem Rzymskokatolickim, nawiązane z okazji II Soboru Watykańskiego (1962-1965), doprowadziły do utworzenia w 1967 r. Międzynarodowej Komisji Studiów, której zlecono opracowanie tematu: "Ewangelia a Kościół". Z raportu, opublikowanego w 1971 r., wynikało, że członkom komisji udało się osiągnąć godną uwagi zgodność poglądów przede wszystkim co do tego, że Ewangelia powinna stanowić normę i kryterium dalszego działania. Doszło do zbliżenia poglądów na takie zagadnienia, jak Pismo i Tradycja, rozumienie usprawiedliwienia, zadanie Kościoła we współczesnym świecie. Katoliccy członkowie komisji zwrócili się w sprawozdaniu do swych władz zwierzchnich, by poważnie zbadały sprawę uznania luterańskiego urzędu duchownego. Luteranie nie wykluczali, że urząd papieża może być widzialną oznaką jedności Kościoła, przy założeniu, że zostanie on - drogą teologicznej reinterpretacji i praktycznej zmiany swej struktury - podporządkowany prymatowi Ewangelii (nr 66) [57]. Autorzy sprawozdania zwrócili się do autorytetów kościelnych o oficjalne zezwolenie na interkomunię podczas szczególnych okazji, np. podczas spotkań ekumenicznych lub zawierania małżeństw mieszanych.

Rezultatem drugiej fazy rozmów, obejmującej lata 1973-1984, były cztery dokumenty problemowe i dwa okolicznościowe. Dokumenty problemowe dotyczyły następujących kwestii: "Wieczerza Pańska" (1978) [58], "Drogi do wspólnoty" (1980) [59], "Urząd duchowny w Kościele" (1981) [60] i "Jedność przed nami. Modele, formy i fazy katolicko-luterańskiej wspólnoty kościelnej" (1984) [61].

Dokumentem okolicznościowym był tekst pt. "Wszyscy pod jednym Chrystusem" (1980), opublikowany w związku z 450 rocznicą ogłoszenia Konfesji Augsburskiej. Z tej okazji przedstawiciele obu stron stwierdzili, że Konfesja zmierzała do odnowy dotychczasowego Kościoła, a nie do tworzenia nowego; księga ta wskazuje słusznie na Jezusa Chrystusa jako na żywe centrum naszej wiary; odnowa współczesnego katolicyzmu spowodowała, że zarzuty Konfesji Augsburskiej przeciw różnym praktykom w Kościele późnego średniowiecza stały się bezprzedmiotowe [62].

Pięćsetna rocznica urodzin Marcina Lutra w 1983 r. skłoniła członków komisji do opublikowania dokumentu poświęconego reformatorowi wittenberskiemu. Został on w nim określony jako świadek Ewangelii, nauczyciel wiary i herold odnowy duchowej. Dokument zwraca uwagę, że obie strony odchodzą od swoich dotychczasowych, tradycyjnych, ukształtowanych przez niegdysiejsze polemiki i tendencyjnych wyobrażeń Lutra. Kościoły luterańskie zdają sobie dzisiaj sprawę, że niektóre aspekty jego działalności, jak pisma polemiczne przeciw Żydom, nie we wszystkim usprawiedliwiona krytyka papiestwa, anabaptystów i wojny chłopskiej, miały negatywne następstwa [63].

Trzecia faza międzynarodowych rozmów katolicko-luterańskich, która rozpoczęła się wiosną 1986 r., zakończyła się we wrześniu 1993 r. opublikowaniem obszernego Raportu końcowego pt. "Kościół i usprawiedliwienie. Rozumienie Kościoła w świetle nauki o usprawiedliwieniu" [64]. Podtytuł może wzbudzić wrażenie, jakoby dominującą rolę odgrywała tutaj specyficzna problematyka luterańska. W rzeczywistości chodziło o "implikacje eklezjologiczne" reformatorskiej nauki o usprawiedliwieniu, o naukę o usprawiedliwieniu jako kryterium eklezjologii lub. o to, aby uzyskany konsens w nauce o usprawiedliwieniu utrzymać i potwierdzić także w kwestii rozumienia Kościoła. Tematem "Kościół i usprawiedliwienie" trzecia faza dialogu podjęła znowu niemal dosłownie temat pierwszej fazy "Ewangelia i Kościół", aby go rozważać świadomie dalej w perspektywie eklezjologicznej.

Konsens w nauce o usprawiedliwieniu, do jakiego doszli luteranie i katolicy, scharakteryzowano trafnie jako konsens zróżnicowany, co oznacza, że nie osiągnięto jednolitej formy nauki o usprawiedliwieniu. Raport końcowy powiada: Konsens w nauce o usprawiedliwieniu - nawet gdy jest zróżnicowany - musi się potwierdzić pod względem eklezjologicznym (nr 2) [65].

Nauka o usprawiedliwieniu stanowiła w okresie Reformacji XVI w. jądro wszystkich polemik. W luterańskich księgach wyznaniowych i na Soborze Trydenckim Kościoła rzymskokatolickiego doszło do potępień doktrynalnych, które zachowały do dzisiaj swoją ważność i mają rozłamowo-kościelne skutki. Nic więc dziwnego, że problem ten stal się przedmiotem głębokiej refleksji nie tylko w dialogu prowadzonym na płaszczyźnie światowej, lecz również w rozmowach odbywających się na szczeblu krajowym. Szczególną rangę zyskały dwa dokumenty: Raport "Usprawiedliwienie przez wiarę" (1983) [66] Grupy katolicko-luterańskiej ds. dialogu w USA oraz studium: "Czy potępienia doktrynalne mają charakter rozłamowo-kościelny" (1986) [67] Ekumenicznej grupy teologów ewangelickich i katolickich w Niemczech.

W oparciu o oba dokumenty oraz raport końcowy trzeciej fazy międzynarodowych rozmów katolicko-luterańskich, powstał projekt "Wspólnej deklaracji w sprawie nauki o usprawiedliwieniu", przygotowany przez Światową Federację Luterańską i Papieską Radę ds. Jedności Chrześcijan. W par. 5 czytamy: Deklaracja chce ukazać, że na podstawie dialogu Kościoły luterańskie i Kościół rzymsko-katolicki są teraz w stanie reprezentować wspólne rozumienie naszego usprawiedliwienia przez Bożą łaskę w wierze w Chrystusa. Nie zawiera ona wszystkiego, co w każdym Kościele naucza się na temat usprawiedliwienia; stanowi jednak konsens w podstawowych prawdach nauki o usprawiedliwieniu oraz ukazuje, że istniejące nadal różne podejścia nie są już powodem do formułowania potępień doktrynalnych [68].

W lutym 1997 r. władze zwierzchnie Światowej Federacji Luterańskiej postanowiły przesłać projekt "Wspólnej deklaracji" Kościołom członkowskim, prosząc je o zajęcie stanowiska. Kościoły miały przede wszystkim poinformować, czy akceptują wnioski końcowe dotyczące fundamentalnego znaczenia naszego usprawiedliwienia w Chrystusie. Miały odpowiedzieć na pytanie, czy w świetle istniejącego konsensu różnice, które nadal istnieją, są różnicami dopuszczalnymi? Chodzi tu o różnice, które dotyczą języka, teologicznej formy i odmiennego rozłożenia akcentów w rozumieniu usprawiedliwienia. Poza tym pytano, czy mogą potwierdzić, że potępienia doktrynalne zawarte w luterańskich księgach wyznaniowych nie dotyczą nauki Kościoła rzymskokatolickiego przedłożonej w tej Deklaracji? Analogicznie strona katolicka miała potwierdzić, że potępienia Soboru Trydenckiego nie dotyczą nauki Kościołów luterańskich przedłożonej w tej Deklaracji [69].

Kościoły członkowskie ŚFL poproszono, aby do l maja 1998 r. nadesłały swoje odpowiedzi. Ich oceną miał zająć się następnie Instytut Badań Ekumenicznych w Strasburgu. W dalszej kolejności Rada ŚFL, najwyższy organ w okresie między zgromadzeniami ogólnymi, miała zadecydować, czy w Światowej Federacji Luterańskiej istnieje ogólny konsens, na którego podstawie dokument może zostać oficjalnie przyjęty. Dalszy plan wyglądał następująco: jeśli Rada ŚFL oficjalnie zaaprobuje "Wspólną deklarację" - a Kościół rzymskokatolicki uczyni to samo - wówczas podczas wspólnej uroczystości nastąpi podpisanie tego ważnego dokumentu ekumenicznego przez reprezentantów obu Kościołów [70].

Dalszy rozwój wydarzeń wyglądał następująco: Rada Światowej Federacji Luterańskiej na posiedzeniu w Genewie w dniu 16 czerwca 1998 r. postanowiła, po szczegółowej debacie, przyjąć jednomyślnie "Wspólną deklarację". Za podstawę posłużyły jej odpowiedzi 89 Kościołów, reprezentujących 95 % wszystkich luteranów zrzeszonych w ŚFL. 80 Kościołów luterańskich opowiedziało się za przyjęciem "Wspólnej deklaracji", 5 Kościołów odrzuciło ją, natomiast cztery odpowiedzi były trudne do zinterpretowania [71].

Pozytywna odpowiedź Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w RP z 19 kwietnia 1998 r. miała następujące brzmienie: Synod Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego, po zapoznaniu się z dokumentem pn. "Wspólna deklaracja w sprawie nauki o usprawiedliwieniu ", wypracowanym przez Światową Federację Luterańską i Papieską Radę do Spraw Jedności Chrześcijan, pozytywnie przyjmuje stwierdzenia dokumentu, mówiące, ze pomiędzy luteranami a katolikami istnieje konsens w podstawowych prawdach dotyczących nauki o usprawiedliwieniu. Podzielamy opinię autorów dokumentu, ze w świetle tego konsensu różnice, które nadal istnieją, są różnicami dopuszczalnymi.

Aprobujemy stwierdzenie, iż potępienia zawarte w luterańskich księgach wyznaniowych nie dotyczą nauki Kościoła Rzymskokatolickiego przedłożonej w tej Deklaracji.

Wyrażamy nadzieję, ze "Wspólna deklaracja" znajdzie szeroką percepcję w myśleniu teologicznym i kościelnej praxis oraz dostarczy impulsów do dalszej współpracy i zbliżenia między katolikami a luteranami [72].

Odpowiedź Watykanu, wypracowana wspólnie przez Kongregację Doktryny Wiary i Papieską Radę ds. Jedności Chrześcijan [73], a ogłoszona 25 czerwca 1998 r., została przyjęta z rozczarowaniem w wielu środowiskach luterańskich. Aprobata dla "Wspólnej deklaracji" została obwarowana poważnymi zastrzeżeniami. Strona katolicka zgadza się wprawdzie ze stwierdzeniem, że w podstawowych prawdach dotyczących nauki o usprawiedliwieniu istnieje konsens. Dodaje jednak, że nie jest to jeszcze takie zbliżenie, przy którym zanika każda różnica. Nie da się także znieść całkowicie istniejących od stuleci potępień doktrynalnych.

Partner katolicki podkreślał w swojej odpowiedzi to, co strona luterańska zawsze kwestionowała, mianowicie, że życie wieczne jest zarówno laską jak i zaplata, której Bóg udziela za dobre uczynki i zasługi. Groźnym elementem w odpowiedzi watykańskiej było jeszcze to, że w sposób zupełnie nieuprawniony kwestionowała ona w jakiejś mierze autorytet konsensu luterańskiego, osiągniętego przez wypowiedzi synodów, tj. najwyższe luterańskie gremia kościelne.

W wyniku dalszych intensywnych konsultacji, trwających niemal cały rok, przewodniczący Papieskiej Rady ds. Jedności Chrześcijan, kard. Edward Idris Cassidy, poinformował w maju 1999 roku sekretarza generalnego Światowej Federacji Luterańskiej, ks. Ishmaela Noko, że Stolica Apostolska wyraża gotowość do podpisania Wspólnej Deklaracji w sprawie nauki o usprawiedliwieniu. Obie strony uzupełniły ją "Oficjalnym wspólnym oświadczeniem" i objaśnieniami umieszczonymi w krótkim "Aneksie" [74]. Dokument ten kard. Cassidy i ks. Noko przedstawili publicznie 11 czerwca 1999 r.

Uroczyste podpisanie Wspólnej deklaracji odbyło się 31 października 1999 roku w Augsburgu. Symboliczną wymowę miała zarówno data, jak i miejsce, w którym przedstawiciele obu stron oficjalnie oświadczyli, że trwający od 482 lat spór o to, w jaki sposób człowiek osiąga zbawienie, został zakończony. Przypomnijmy, że 31 października 1517 roku Marcin Luter ogłosił 95 tez, które zapoczątkowały ruch reformacyjny, natomiast w Augsburgu zwolennicy Reformacji przedłożyli cesarzowi w 1530 roku wyznanie wiary, które wkrótce potem, jako
Konfesja Augsburska, zyskało rangę najważniejszej księgi symbolicznej luteranizmu. Wyjątkowość wydarzenia, jakie w 1999 r. miało miejsce w Augsburgu, polega przede wszystkim na tym, że oto po raz pierwszy oficjalni przedstawiciele Watykanu (przewodniczący i sekretarz Papieskiej Rady ds. Jedności Chrześcijan) podpisali w imieniu papieża porozumienie doktrynalne z reprezentantami innej tradycji kościelnej.

 

Przypisy:

[1] "Lutherische Welt-Information" (skrót: LWI), nr 1-2 z 2000 r.
[2] Tamże.
[3] Pierwszy polski pełny przekład ukazał się w: Księgi Wyznaniowe Kościoła Luterańskiego, Bielsko-Biała 1999.
[4] Wewnątrzluterańskie dążenia zjednoczeniowe w latach 1923-1947 przedstawia praca: K. Schmidt-Ciausen, Vom Lutherischen Weitkoiwent zum Lutherischen Weltbund, 1923 bis 1947, Gutersloh 1976.
[5] Cyt. za: J.H. Schjorring, P. Kumari, N. Hjelm (red.), Vom Weltbund zur Gemeinschaft, Geschichte des Lutherischen Weltbundes 1947-1997. Hanower 1997, s. 469.
[6] Tamże.
[7] Tamże, s. 465.
[8] Daressalam 1977. Sechste Vollversammlung des Lutherischen Weltbundes, Frankfurt/M. 1977, s. 212.
[10] Tamże, s. 184n.
[11] N.A. Hjelm (red.), Curitiba 1990: "Ich habe das Schreien meines Volkes gehort". Offizieller Bericht der Achten Vollversammlung des Lutherischen Weltbundes, Stuttgart 1990, s. 212.
[12] LWB-heute, marzec 1998.
[13] Cyt. za przekładem wersji niemieckiej Confessio Augustana, w: Konfesja Augsburska z 1530 r. (nowy przekład). Warszawa 1970, s. 14 i 16.
[14] Tekst w: Księgi Wyznaniowe Kościoła Luterańskiego, op. cit.
[15] R. Frieling, Der Weg des ökumenischen Gedankens, G?ttingen 1992, s. 163.
[16] Z licznych biografii najbardziej ceniona jest książka B. Sundklera, Nathan Söderblom. His Life and Work, Uppsala 1968.
[17] R. Frieling, dz. cyt., s. 164
[18] Por. mój artykuł: Konrad Raiser - nowy sekretarz generalny Światowej Rady Kościolów, "Studia i Dokumenty Ekumeniczne" (skrót: SiDE), 1993 nr 1, s. 113nn.
[19] Por. Instytut Badań Ekumenicznych w Strasburgu, SIDE 1993 nr 2, s. 115nn.
[20] Daressalam 1977..., s. 205..
[21] Por. J. Lehmann, Konfesja Sandomierska na tle innych konfesji w Polsce XVI wieku, , Warszawa 1937; K.E.J. Jorgensen, Ökumenische Bestrebungen unter den polnischen Protestanten bis zum Jahre 1645, Kobenhavn 1942, s. 252nn.
[22] Por. J. Gryniakow, Ekumeniczne dążenia protestantyzmu polskiego od traktatu warszawskiego 1767/68 do II wojny światowej. Warszawa 1972.
[23] Cyt. za: SIDE 1994 nr 2, s. 100.
[24] Tamże, 1997 nr 2, s. 155.
[25] Polski przekład Konkordii Leuenberskiej znajduje się w: SiDE 1995 nr 2, s. 33nn.
[26] Por. K. Karski, Konkordia Leuenberska z perspektywy 20 lat, w: Nauka - Kościół - ekumenizm. Studia ofiarowane ks. Bogdanowi Trandzie, Warszawa 1994, s. 7nn; tenże: IV Zgromadzenie Ogólne sygnatariuszy Konkordii Leuenberskiej, Wiedeń, Austria, 3-10 maja 1994, SiDE 1994 nr 2, s. 89nn.; tamże, 1996 nr 1, s. 75nn ukazał się polski przekład dokumentu eklezjologicznego Kościół Jezusa Chrystusa. Wkład reformacyjny do dialogu ekumenicznego na temat jedności Kościoła.
[27] SiDE 1998 nr 1, s. 124.
[28] Raport z rozmów w języku angielskim ukazał się jako odrębna publikacja: Toward Church Fellowship. Report of the Joint Commission of the Lutheran Wortd Federation cind the Wortd Alliance of Reformed Churches, Geneva 1989.
[29] Bericht der von der Lambeth-Konferem und dem Lutherischen Weltbund autorisierten Gespräche 1970-1972 ("Putlach-Bericht"), w: H. Meyer, H.J. Urban, L. Yischer (red.), Dokumente wachsender Übereinstimmung. Sämttiche Berichte und Konsenstexte interkonfessioneller Gespräche auf Weltebene, 1931-1982, Paderborn/Frankfurt M. 1983, s. 54nn
[30] Bericht der Gemeinsamen Anglikanisch/Lutherischen Arbeitsgruppe 1983, w: H. Meyer, D. Papandreou, H.J. Urban, L. Vischer, Dokumente wachsender Übereinslimmung. Sämtliche Berichte und Konsenstexte interkonfessioneller Gespräche auf Weltebene, Band 2: 1982-1990, Paderbom/Frankfurt M. 1992, s. 50nn.
[31] Bericht der Anglikanisch-/Lutherischen Konsultation iiber Episkope 1987 ("Niagara-Bericht"), tamże s. 62nn.
[32] Anglican-Lutheran International Commission, The Diaconate as Ecumenical Opportunity, London 1996.
[33] USA: Lutheraner unii Episkopale feiern gemeinsam das Abendmahl, LWI 1983 nr 5.
[34] SiDE 2000 nr 1; por. G. Gaßmann, Anglican-Lutheran Convergence and the Anticipation of Full Communion, "Journal of Ecumenical Studies" 34, 1 (1997), s. 1-12.
[35] Church of England. General Synod, The Porvoo Declaration. Act of Synod, "Unity Digest" 17 (1997), s. 3. 9-11. Polski przekład w: SiDE 1999 nr 2, s. 103-133.
[36] Die Meißener Erklärung. Eine Dokumentation. Bearbeitet von Klaus Kremkau, EKD-Texte 47, herausgegeben vom Kirchenamt der Evangelischen Kirche in Deutschland, Hannover 1993.
[37] Cyt. za: SiDE 1986 nr l, s. 115n.; tekst angielski ukazał się jako odrębna broszura: Lutheran-Methodist Joint Commission - Lutheran-Methodist Dialogue, 1979-1984: The Church: Community of Grace, Geneva-Lake Junaluska 1984.
[38] Cyt. za tekstem zamieszczonym w: SiDE 1994 nr 2, s. 102n.
[39] Cyt. za polskim przekładem: Baptyści i luteranie w dialogu. Poselstwo skierowane do naszych Kościołów. Raport Wspólnej Komisji Światowego Związku Baptystów i Światowej Federacji Luterańskiej (1990), SiDE 1996 nr 2, s.73n.
[40] Tamże.
[41] Tamże, s. 99 i 96.
[42] Vom Weltbund zur Gemeinschaft..,. s. 241.
[43] LWI 1998 nr 10.
[44] Tamże.
[45] Vom Weltbund zur Gemeinschaft..., s. 239.
[46] Orthodoxe Kirche schlagt Dialog auf Weltebene vor.LWI 1977 nr 5.
[47] Positiver Auftakt des intenationalen Dialogs mit der Orthodoxie, LWI 1981 nr 37.
[48] Wersję niemiecką: Die göttliche Offenbarung. Erklärung der Gemeinsamen Lutherisch/0rthodoxen Kommission (Allentown/PA, USA, 23.-30. Mai 1985) - zamieszcza Dokumente wachsender Übereinstimmung...Band 2: 1982-1990..., s. 260-262.
[49] Schrift und Tradition. Erklärung der Gemeinsamen Lutherisch/0rthodoxen Kommission (Orthodoxe Akademie Kreta, 27. Mai - 4. Juni 1987), tamże, s. 263-266.
[50] Kanon und Inspiration der Heiligen Schrift. Erklarung der Cemeinsamen Lutherisch/0rthodoxen Kommission (Bad Segeberg, 1.-7. September 1989), tamże, s. 266-271.
[51] Polski przekład: Sobory ekumeniczne a autorytet Kościoła i w Kościele. Oświadczenie Wspólnej Komisji Luterarisko-Prawosławnej (Sandjberg, Dania, 10 lipca 1993), SiDE 1994 nr 2, s. 83-85.
[52] SiDE 1996 nr 1, s. 138n.
[53] Tamże 1999 nr 1, s.151.
[54] H. Brandt, J. Rothermundt, Was hat die Ökumene gebracht? Fakten und Perspektiven, Gütersioh 1993, s. 79n.
[55] R. Robertson, The Eastem Churches and Ecumenism, "Journal of Ecumenical Studies" 34, 2 (1997), s. 309n.
[56] Curitiba 1990..., s. 159.
[57] Cyt. za polskim przekładem: Ewangelia a Kościól, czyli tzw. "Raport z Malty", w: S.C. Napiórkowski, Wszyscy pod jednym Chrystusem. Ogólnokoscielny dialog katolicko-luterariski, częsć 1; lata 1965-1981, Lublin 1985, s. 117-137.
[58] Polski przekład: tamże, s. 141-167.
[59] Polski przekład: tamże, s. 169-200.
[60] Polski przekład: SiDE 1987 nr 1, s. 41-69.
[61] Polski przekład: SiDE 1993 nr 2, s. 31-78.
[62] Polski przekład w: S.C. Napiórkowski, dz. cyt. s. 199-205.
[63] Polski przekład: SiDE 1983 nr 4, s. 74-79.
[64] Polski przekład: SiDE 1995 nr 2, s. 43-138.
[65] Tamże, s. 48.
[66] Lutherisch/romisch-katholischer Dialog in den USA: Rechtfertigung durch den Gtauben (1983), w: H. Meyer, G. GaBmann (red.), Rechtfertigung im ökumenischen Dialog, Dokumente und Einfuhrung, Frankfurt 1987, s. 107-200.
[67] K. Lehmann, W. Pannenberg (red.), Lehrverurteilungen - kirchentrennend?, Bd. J: Rechtfertigung, Sakramente und Amt im Zeitalter der Reformation und heute, Freiburg-Góttingen 1986.
[68] Cyt. za polskim przekładem w: SiDE 1997 nr 2, s. 68n.
[69] Tamże, s. 78.
[70] LWB heute, marzec 1998.
[71] Polski przekład uchwały Rady Światowej Federacji Luterańskiej w: SiDE 1998 nr 2, s. 65-73.
[72] Cyt. za: "Zwiastun" nr 9 z 10 maja 1998.
[73] Polski przekład: Odpowiedzi Kościoła Katolickiego na Wspólną Deklarację w: SiDE 1998 nr 2, s. 74-78.
[74] Polski przekład w: SiDE 1999 nr 2, s. 137-140.