Studium eklezjologiczne Leuenberskiej Wspólnoty Kościołów
W poprzednim zeszycie "Studiów" opublikowaliśmy tekst Konkordii między Kościołami wyrosłymi na gruncie Reformacji w Europie, przyjętej 16 marca 1973 roku w Leuenbergu k. Bazylei (Szwajcaria). To porozumienie doktrynalne 86 Kościołów luterańskich, reformowanych i ewangelicko-unijnych naszego kontynentu reprezentuje model jedności w pojednanej różnorodności. Oznacza to, że poszczególne Kościoły istnieją nadal w niezmienionym kształcie, lecz w stosunkach wzajemnych liczą się z faktem, że - zgodnie z Nicejsko-Konstantynopolitańskim Wyznaniem Wiary - stanowią jeden, święty, powszechny i apostolski Kościół.
Zawarcie Konkordii Leuenberskiej nie było rozumiane jako akt jednorazowy. Podpisując ją Kościoły zobowiązały się do kontynuowania dyskusji doktrynalnych, gdyż Wspólne rozumienie Ewangelii, na którym opiera się wspólnota kościelna, należy dalej pogłębiać, sprawdzać w świadectwie Pisma Świętego i nieustannie aktualizować (KL 38). W tym celu odbywają się co kilka lat Zgromadzenia Ogólne Sygnatariuszy Konkordii, podczas których uchwalane zostają dokumenty podejmujące szczególnie ważne dla Kościołów zagadnienia.
Powszechnie uważa się, że jednym z największych osiągnięć ostatniego, IV Zgromadzenia Ogólnego Sygnatariuszy Konkordii, obradującego w Wiedniu w dniach 3-10 maja 1994 roku, było przyjęcie dokumentu pt. Kościół Jezusa Chrystusa. Wkład reformacyjny do dialogu ekumenicznego na temat jedności Kościoła. Jest to pierwszy od Reformacji XVI wieku dokument eklezjologiczny, opracowany wspólnie przez Kościoły ewangelickie Europy (jego pełny tekst zamieszczamy w dziale "Sprawozdania i dokumenty").
Trzeba sobie uświadomić, że kwestie związane z istotą, misją i kształtem Kościoła oraz z postrzeganiem go przez świat współczesny, nie są tylko ośrodkiem dyskusji wewnątrzewangelickich. Problem rozumienia Kościoła stanowi punkt newralgiczny w dialogu ekumenicznym prowadzonym między przedstawicielami różnych tradycji kościelnych, gdyż jest to zagadnienie, w którym szczególnie boleśnie rozchodzą się ich drogi.
Studium eklezjologiczne leuenberskiej wspólnoty Kościołów, które poniżej pragniemy omówić, próbuje w uwagach wstępnych scharakteryzować najpierw sytuację współczesną, to znaczy społeczne warunki, tendencje i przełomy, w których Kościołom przychodzi działać oraz które rzucają im fundamentalne wyzwanie (1.1-2). Zwraca się uwagę, że współczesne społeczeństwa są w coraz większej mierze społeczeństwami multireligijnymi, multikulturowymi i zeświecczonymi, z czym wiąże się pluralizm kulturowy, narodowy i religijny. We współczesnym świecie występuje z jednej strony zjawisko ostentacyjnego braku zainteresowania Kościołem, zaś z drugiej strony ten sam świat zewnętrzny wiąże z Kościołem różnorakie, częściowo wykluczające się, oczekiwania (1.2).
Rozdział I, poświęcony istocie Kościoła jako wspólnoty świętych, bierze za punkt wyjścia reformacyjne rozróżnienie między fundamentem, kształtem i misją Kościoła (1.4). Fundamentem Kościoła jest działanie Boga na rzecz zbawienia ludzi w Jezusie Chrystusie. Jako wspólnota wierzących Kościół przyjmuje różne, historycznie uwarunkowane formy. Jeden Kościół jako przedmiot wiary jest obecny w sposób ukryty w różnie ukształtowanych Kościołach. Przeznaczeniem Kościoła jest misja głoszenia słowem i czynem Ewangelii wszystkim ludziom. Wspólne rozumienie Ewangelii, wyrażone w reformacyjnej nauce o usprawiedliwieniu, zostaje opisane w Konkordii Leuenberskiej (nr 7-12) i uznane za fundament wspólnoty kościelnej (nr 29). Reformacyjna nauka o usprawiedliwieniu ma decydujący wpływ na rozumie- nie Kościoła. Usprawiedliwiające działanie trójjedynego Boga w Jezusie Chrystusie jest bowiem treścią Ewangelii oraz źródłem i fundamentem Kościoła.
W paragrafie 1 rozdziału pierwszego, zatytułowanym: "Źródło i fundament Kościoła - z czego żyje Kościół", Kościół zostaje bliżej określony jako wspólnota ułaskawionych i uświęconych przez Boga grzeszników, jako twór oparty na Słowie (creatura verbi) trójjedynego Boga, jako wybrany w Chrystusie lud Boży, który przez zwiastowanie Ewangelii zostaje zgromadzony przez Ducha Świętego (1.1-4).
Paragraf 2, opatrzony tytułem: "Kształt Kościoła - jak żyje Kościół", za punkt wyjścia swoich rozważań bierze paulińskie pojęcie Kościoła jako ciała Chrystusa (2.1). Na jedności z Chrystusem opiera się wzajemna jedność członków, którzy mimo różnych posług sprawowanych we wspólnocie, są wobec siebie równouprawnieni. Podstawą jedności Kościoła jest Jezus Chrystus. Oznacza to, że żaden kształt lub urząd Kościoła nie może stać się fundamentem i niezbędnym warunkiem jego jedności.
Kościół jako creatura verbi jest przedmiotem wiary. Wprawdzie trzeba rozróżniać między Kościołem jako przedmiotem wiary a widzialną rzeczywistością Kościołów (2.2), lecz jednocześnie należy pamiętać, że oba czynniki są ze sobą powiązane. Za pomocą tych sformułowań studium eklezjologiczne nawiązuje do reformacyjnych wypowiedzi o Kościele jako ecclesia visibilis i ecclesia invisibilis, objaśniając właściwe rozumienie tych pojęć przez dokonywanie rozróżnienia między działaniem Boga i działaniem Kościoła. Działanie Kościoła może być tylko poświadczaniem działania Boga (2.2).
Studium eklezjologiczne nawiązuje do czterech klasycznych atrybutów Kościoła - jeden, święty, katolicki (wszechobejmujący), apostolski - interpretujące jako rzeczywistość daną z góry w działaniu Boga, z której wynika dla Kościołów historycznych specyficzne zadanie.
Z rozróżnieniem i wzajemnym powiązaniem między Kościołem jako przed- miotem wiary i widzialną rzeczywistością Kościołów, wiąże się - w odniesieniu do Kościoła widzialnego - pytanie o Kościół prawdziwy i konieczność rozróżnienia tutaj między prawdziwym i fałszywym Kościołem. Nie każdy "kształt" jest wyrazem prawdziwego -jednego, świętego, katolickiego i apostolskiego - Kościoła. Tam, gdzie dochodzi do wypaczenia, słowem i czynem, świadectwa, staje się on Kościołem fałszywym. Jest rzeczą sporną, gdzie konkretnie istnieje una sancta catholica et apostolica ecclesia. Żaden konkretny Kościół nie może sobie przywłaszczyć tej rzeczywistości. Możliwość pojawienia się fałszywego Kościoła zmusza do postawienia pytania o "znamiona prawdziwego Kościoła", o jego "znaki rozpoznawcze".
W tym miejscu studium eklezjologiczne dokonuje swoistego powiązania między interpretacją klasycznych atrybutów występujących w Nicejsko-Konstantynopolitańskim Wyznaniu Wiary a reformacyjnym ujęciem "znamion Kościoła". Konfesja Augsburska, będąca podstawową księgą wyznaniową luteranizmu, w artykule 7 na pytanie dotyczące rzeczywistości prawdziwego, będącego przedmiotem wiary Kościoła odpowiada wskazaniem na czyste zwiastowanie Ewangelii i należyte udzielanie sakramentów (2.4.1).
Poza tymi dwoma, klasycznymi znamionami, studium eklezjologiczne wymienia dalsze: władzę kluczy, uporządkowany urząd kaznodziejski, modlitwę, cierpienie ze względu na Ewangelię, miłość braterską, dyscyplinę kościelną (2.4.2). Mimo całego zróżnicowania tych znamion, ich wspólna cecha polega na tym, że również przez nie uobecnia się łaska Boża.
Odnośnie rozumienia urzędu kościelnego oraz jego stosunku do powszechnego kapłaństwa wierzących, studium eklezjologiczne przejmuje bez zmian opracowane w łonie wspólnoty leuenberskiej "Tezy dotyczące dzisiejszej dyskusji nad urzędem" (tzw. tezy z Tampere, 1986). Jednocześnie stwierdza się, że przedstawione tutaj różne poglądy na rozumienie urzędu i różnorodność jego form nie stawiają pod znakiem zapytania wspólnoty kościelnej, gdyż nie dotyczą one fundamentu Kościoła. Zgodność istnieje co do tego, że ze względu na posługę publicznego zwiastowania Słowa i sprawowania sakramentów potrzebny jest "uporządkowany urząd", który jako taki ma istotne znaczenie dla Kościoła. Istnienie tego urzędu nie narusza w niczym zasady kapłaństwa wszystkich wierzących.
Różne formy urzędów i posług, wynikające ze specyficznych doświadczeń historycznych, są rozumiane jako bogactwo i dar Boga. Trzeba się trzymać przekonania, że chociaż urząd publicznego zwiastowania przekazywany przez ordynację opiera się na szczególnej misji otrzymanej od Chrystusa, to jednak pozostaje on w ścisłym powiązaniu z powszechnym kapłaństwem. Dokument podkreśla też, że pod pojęciem "uporządkowanego urzędu" należy rozumieć ogół posług kościelnych, za których pośrednictwem również nieordynowani członkowie zboru współuczestniczą w kierowaniu Kościołem (2.5.1.2).
Paragraf 3 rozdziału pierwszego pyta o "Przeznaczenie Kościoła i misję chrześcijan". Stwierdza, że podstawą jego przeznaczenia jest wybranie Kościoła jako ludu Bożego. Wybranie to jest nierozłącznie związane z wybraniem Izraela. Obietnica dana Izraelowi nie przestała obowiązywać wraz z pojawieniem się Chrystusa. Do sprawy dialogu z judaizmem dokument wraca jeszcze w rozdziale drugim, gdzie stwierdza się samokrytycznie, iż Kościoły reprezentowały w przeszłości postawy antyjudaistyczne. Znajduje się tam również postulat opracowania przez Kościoły wyrosłe z Reformacji ich stosunku do judaizmu oraz pogłębienia przez nie w dialogu znajomości współczesnych form przejawiania się tej religii.
Misję Kościoła jako świadka Ewangelii na wszystkich obszarach życia i jako instrumentu zbawczej woli Boga w świecie studium eklezjologiczne objaśnia jako misję w dziedzinie kultu (leiturgia), dawania świadectwa (martyria), sprawowania służby (diakonia) i wspólnoty (koinonia) [3.3.1 - 3.3.4].
Rozdział drugi, dotyczący "Wspólnoty świętych we współczesnym społeczeństwie", jest poświęcony konkretyzacji problemów opisanych w rozdziale pierwszym. Centralnym hasłem, wokół którego koncentrują się rozważania, jest pluralistyczne społeczeństwo, w którym w sposób równoprawny funkcjonują obok siebie różne poglądy na życie i różne formy życia. Społeczeństwo pluralistyczne oznacza z jednej strony utratę tradycyjnych więzi z Kościołem, zanik zwyczajów kościelnych, coraz powszechniejsze traktowanie przekonań religijnych jako sprawy prywatnej, wzrost obojętności wobec tych przekonań. Studium eklezjologiczne me ogranicza się jednak do tych konstatacji. Jednocześnie zwraca uwagę na to, że w otwartym i pluralistycznym społeczeństwie istnieją szanse dla działalności Kościoła i poszczególnych chrześcijan w dziedzinie publicznego dawania świadectwa o prawdzie Ewangelii i propagowania opartej na niej orientacji życiowej (rozdz. II, par. 1).
Paragraf 2 rozdziału drugiego, w nawiązaniu do pięciu wiodących pojęć programowych, próbuje wymienić podstawowe zadania Kościołów w pluralistycznym społeczeństwie. Muszą być one Kościołami wyznającymi, Kościołami o orientacji duszpasterskiej, Kościołami udzielającymi pomocy, Kościołami stosującymi prorocką krytykę oraz Kościołami uprawiającymi misję (2.1 -2.5).
W paragrafie 3 uwaga skupia się na dialogu. Szczególne znaczenie przywiązuje się do dialogu z judaizmem. Dialog jest ściśle związany z egzystencją samego Kościoła, stanowi kwestię uzasadniającą jego wiarę (3.1). Dialog z religiami w społeczeństwie multireligijnym staje się dla Kościołów i zborów czymś niezbędnym. Jest on dla nich wyzwaniem do wspólnego życia z wyznawcami innych religii, rozumienia ich, przezwyciężania nieporozumień i uprzedzeń, odkrywania elementów wspólnych: Jednocześnie dialog ten jest okazją do dawania świadectwa prawdzie Ewangelii (3.2).
Działalność Kościołów w otwartym pluralistycznym społeczeństwie może się powieść tylko wówczas, gdy zdecydują się na odważny dialog z różnymi instytucjami, grupami i reprezentowanymi przez nie światopoglądami. Prawda Ewangelii, aspirująca do tego, że jest prawdą o znaczeniu uniwersalnym, zostaje tutaj zakwestionowana i zanegowana przez inne roszczenia posiadania prawdy i inne poglądy na życie. Studium eklezjologiczne zwraca w tym kontekście uwagę na to, że prawda Ewangelii, jako otrzymane w darze osobiste przekonanie życiowe, może być reprezentowana tylko jako osobista pewność prawdy.
Rozdział trzeci, opatrzony tytułem: "Jedność Kościoła i zjednoczenie Kościołów", dotyczy reformacyjnego wkładu do dialogu ekumenicznego na temat jedności Kościoła. Jedność Kościoła w rozumieniu reformacyjnym ma swój fundament w Jezusie Chrystusie. Jako jedność doświadczana i przeżywana jest ona rozumiana jako współuczestnictwo w Słowie i Sakramencie. Głoszenie Ewangelii i sprawowanie sakramentów stanowią podstawę Kościoła. Oba te elementy przyczyniają się do zachowania Kościoła jako pojednanej wspólnoty wiary w jej powiązaniu życiowym z Jezusem Chrystusem. Jedność ta jest darem Boga, czymś, co Kościołom zostało dane z góry, przeto nie mogą one jej traktować za swoje dzieło.
Studium eklezjologiczne zwraca uwagę, że Konkordia Leuenberska dokonując rozróżnienia między fundamentem a kształtem Kościoła oraz wskazując na podstawowy konsens w rozumieniu Ewangelii stworzyła płaszczyznę dla uprawnionej różnorodności pod względem kształtu Kościoła, struktur urzędu kościelnego i wyrażania nauki kościelnej (1.4). Model ten, dający się ująć jako "jedność w pojednanej różnorodności", prezentuje pluralizm kościelny, który me kwestionuje fundamentalnej jedności wiary i Kościoła.
Inna zaleta Konkordii Leuenberskiej polega na tym, że propagowaną przez siebie wspólnotę rozumie jako element wspólnoty ekumenicznej, jako impuls i wkład do tworzenia ekumenicznej wspólnoty wszystkich Kościołów chrześcijańskich (nr 46). Dokument eklezjologiczny podkreśla, że z doświadczeń poczynionych w dziedzinie urzeczywistniania leuenberskiej wspólnoty kościelnej wynikają ważne dla ekumenizmu konsekwencje (2.1-3).
Rozważania na temat jedności i zjednoczenia Kościołów kończą się pewnymi stwierdzeniami i postulatami dotyczącymi dalszego porozumienia co do wspólnego rozumienia Ewangelii jako warunku umożliwiającego wspólnotę kościelną. W przypadku dojścia do takiego porozumienia trzeba ogłosić wspólnotę kościelną w znaczeniu Konkordii Leuenberskiej. W okresie poprzedzającym porozumienie jest wskazana postawa "aktywnej cierpliwości". Tym godnym uwagi sformułowaniem i powołaniem się na Rz 5,3-5, kończy się studium eklezjologiczne leuenberskiej wspólnoty Kościołów (4).
Znaczenie omówionego dokumentu polega przede wszystkim na tym, że daje systematyczną refleksję na temat istoty i misy Kościoła. W oparciu o reformacyjne rozumienie Kościoła udało się sformułować jego zadania w świecie współczesnym i w dialogu ekumenicznym. Studium dostarcza jasnych kryteriów dla działalności Kościoła, oceny zagadnień życia chrześcijańskiego, dialogu z religiami, formy i uznania urzędów kościelnych, właściwego rozumienia jedności i wspólnoty kościelnej.
Studium eklezjologiczne, prezentując konkretny model jedności, służy nie tylko porozumieniu wewnątrz ewangelickiemu, lecz również sprawie ekumenizmu. Chodzi tu bowiem o koncepcję programową, która może przyczynić się do przezwyciężenia oznak stagnacji występujących w dążeniach ekumenicznych.